हैजा (भिब्रियो कोलेरी)नामक जीवाणुबाट सृजित एक गम्भीर झाडापखालाको रोग हो। यो रोग दूषित पानी वा खानाको सेवनबाट सर्छ। हैजा छिटो फैलिने र सही समयमा उपचार नगरिए ज्यानै लिने सम्भावना भएको रोग हो। यद्यपि, हैजा एक रोकथाम गर्न सकिने र उपचार गर्न मिल्ने रोग हो, नेपालमा यो अझै पनि ठूलो सार्वजनिक स्वास्थ्य चुनौती बनिरहेको छ, विशेषगरी जहाँ सफा पानी, सरसफाइ र स्वास्थ्य सेवाको पहुँच कम छ।
नेपालमा हैजाको सन्दर्भ
नेपाल, दक्षिण एसियामा अवस्थित एक भू-आबद्ध देश, विभिन्न सामाजिक-आर्थिक र वातावरणीय कारकहरूको कारणले हैजाको प्रकोपको उच्च जोखिममा रहेको छ।नेपाल हिमालदेखि तराईसम्म फरक-फरक भू-भाग छ, जसमा जनसंख्या पनि विविध छ। नेपालको दक्षिणी तराई क्षेत्रमा हैजाको जोखिम विशेषगरी बढी हुन्छ, जहाँ मनसुनको समयमा आउने बाढीले पिउने पानीको स्रोतलाई दूषित बनाउँछ, जसले हैजा फैलनका लागि अनुकूल अवस्था सिर्जना गर्छ।
हालैका वर्षहरूमा नेपालले विशेषगरी मनसुनको समयमा हैजाको प्रकोपको सामना गरेको छ, जब भारी वर्षाले शौचालयहरू ओभरफ्लो गर्छ र पानीको स्रोतहरू दूषित हुन्छन्। देशको शहरीकरणको तीव्रता, जनघनत्व, र अस्थायी बसोबास क्षेत्रमा पर्याप्त सरसफाइ सुविधाहरूको अभावले यस जोखिमलाई अझ बढाएको छ।
हैजा कसरी सर्छ?
हैजा दूषित पानी र खानाबाट सर्छ। यदि कुनै व्यक्ति हैजाका जीवाणुहरू भएको पानी पिउँछ वा त्यस्ता जीवाणु भएको खाना खान्छ भने उसलाई हैजा लाग्न सक्छ। साथै, संक्रमित व्यक्तिको दिसा वा बान्ताबाट पनि यो रोग अरूमा सर्न सक्छ, विशेष गरी जहाँ सरसफाइको व्यवस्था राम्रो हुँदैन।
को-को बढी जोखिममा छन्?
हैजाको जोखिम सबैलाई हुन सक्छ, तर विशेषगरी निम्न समूहका मानिसहरू बढी जोखिममा हुन्छन्:
- बालबालिका: पाँच वर्षभन्दा कम उमेरका बालबालिका, जसको प्रतिरक्षा प्रणाली कमजोर हुन्छ।
- गरिबीमा रहेका व्यक्ति: जसले सफा पानी र उचित सरसफाइको पहुँच पाउँदैनन्।
- अत्यधिक जनसंख्या भएका क्षेत्रहरूमा बसोबास गर्नेहरू: जहाँ सरसफाइको अवस्था कमजोर हुन्छ र पानी दूषित हुने सम्भावना बढी हुन्छ।
- बाढी वा प्रकोप प्रभावित क्षेत्रका व्यक्ति: जहाँ दूषित पानीको प्रयोग गर्न बाध्य हुन्छन्।
हैजाको रोकथाम कसरी गर्न सकिन्छ?
हैजा रोक्न निम्न उपायहरू अवलम्बन गर्न सकिन्छ:
१. सफा पानीको प्रयोग: पिउने पानीलाई उमालेर वा पानी शुद्धिकरण गरेर मात्र प्रयोग गर्नुपर्छ। यसले पानीमा भएका हैजाका जीवाणुहरूलाई मार्न मद्दत गर्छ।
२. हात धुने बानी: खाना खानुअघि र शौचालय प्रयोग गरेपछि साबुनले राम्रोसँग हात धुने बानी बसाल्नुपर्छ। यसले सरुवा रोगहरूको फैलावट रोक्न मद्दत गर्छ।
३. सफा र पक्का शौचालयको प्रयोग: दिसा र अन्य फोहोरलाई सफा र सुरक्षित तरिकाले फाल्नुपर्छ। खुला ठाउँमा दिसा गर्न नहुने र सार्वजनिक शौचालयहरूलाई सफा राख्नुपर्ने कुरामा ध्यान दिनुपर्छ।
४. स्वास्थ्य शिक्षा: हैजाका लक्षणहरूको बारेमा जानकारी लिनु र समयमै स्वास्थ्यकर्मीको सल्लाह लिनु महत्त्वपूर्ण छ। कुनै पनि शङ्कास्पद लक्षण देखिएमा तुरुन्तै स्वास्थ्य केन्द्रमा जानुपर्छ।
५. खोप लगाउनु: हैजाको खोप प्रभावकारी र सुरक्षित उपाय हो। विशेष गरी जहाँ हैजाको प्रकोपको जोखिम बढी छ, त्यस्ता क्षेत्रका व्यक्तिहरूले खोप लगाउनुपर्छ।
चुनौतीहरू र अवसरहरू
हैजाको नियन्त्रणमा उल्लेखनीय प्रगति भए तापनि, केही चुनौतीहरू अझै बाँकी छन्। नेपालमा स्वास्थ्य स्रोतहरूको असमान वितरण, भौगोलिक बाधाहरू र दुर्गम क्षेत्रहरूमा स्वास्थ्य सेवाहरूको पहुँचमा अवरोध हुनुले प्रकोपमा समयमै प्रतिक्रिया जनाउन कठिन बनाउँछ।
अर्को चुनौती भनेको दिगो रूपमा पानी र सरसफाइ पूर्वाधारमा सुधार गर्नु हो। प्रकोपको समयमा पानी शुद्धिकरण र अस्थायी शौचालय निर्माणजस्ता अल्पकालीन हस्तक्षेप आवश्यक छन्, तर दीर्घकालीन समाधानका लागि राष्ट्रिय र स्थानीय स्तरमा पर्याप्त लगानी र समन्वित प्रयास आवश्यक छ।
तर, विद्यमान प्रयासहरूलाई आधार बनाएर अगाडि बढ्ने अवसरहरू पनि छन्। समुदाय-आधारित स्वास्थ्य प्रणालीलाई सुदृढ पार्दै, सफा पानी र सरसफाइमा पहुँच विस्तार गर्दै, र हैजा रोकथामलाई अन्य सार्वजनिक स्वास्थ्य पहलहरूसँग एकीकृत गर्दा नेपालमा हैजाको बोझ घटाउन योगदान दिन सक्छ।
