आज भन्दा करिव चार वर्ष अगाडिको कुरा हो म आफ्नो विद्यावारिधीका लागि शोधपत्र तयार गर्ने क्रममा दाङ जिल्लाको एउटा गाउँमा बसेर मान्छेहरुको स्वास्थ्य सम्बन्धी बानी व्यवहारबारे अध्ययन गर्दै थिएँ। मेरो चासो मान्छे बिरामी परेपछि उपचार गराउन कहाँ–कहाँ जाँदा रहेछन् भन्ने थियो। त्यस गाउँमा १२६ घरधुरी थिए।
अनि हरेक जसो घरमा कोही न कोहीलाई केही न केही स्वास्थ्य समस्या थियो। मधुमेह, उच्च रक्तचाप, थाइराइड, बाथ, दम जस्ता दीर्घरोग भएका व्यक्तिहरुको संख्या पनि उल्लेख्य थियो। मधुमेहकोे औषधोपचार गराइरहेका व्यक्तिहरु मात्र १३ जना थिए। मधुमेहको निदान हुनु भन्दा पहिले विरामी परे पनि नियमित औषधि सेवन गर्न थाले पछि स्वास्थ्य अवस्था सामान्य लाग्न थालेको धेरैको अनुभव थियो।
कोही अकालै मर्ने कोही लामो आयु बाँच्ने
मेरो १४ महिनाको बसाइमा उक्त गाउँमा ६ जनाको मृत्यु भयो। मृत्यु हुनेमा एकजना ६३ वर्षकी महिला थिइन्। उनले ३ वर्ष देखि मधुमेहको उपचार गराइरहेकी थिइन्। दुव्लाउँदै गएर अशक्त भएपछि घोराही गएर जचाउँदा चिकित्सकले उनलाइ सुगर भएको बताएका थिए। त्यसपछि उनले चिकित्सकले लेखिदिएको औषधि खाँदै आएकी थिइन्। उनी प्रायः एउटा निजि क्लिनिकमा रगत जचाउन र औषधि किन्न जाने गर्दथिन् अनि सुगर नबढोस भनेर सिस्नुको साग पनि खाने गरेको बताएकी थिइन्।
उनको पारिवारिक आर्थिक हैसियत त्यती राम्रो थिएन। परिवार ठूलै थियो। खेतीपातीले खानलाउन पुग्दैनथ्यो। मजदुरी र सिलाइ–कटाईको कामले भरथेग हुन्थ्यो। ऋण गरेर भएपनि उपचार गराउँदै थिइन्। अन्तीम पटकको भेटमा उनले, ‘रगत जचाउँन जान नपाएको धेरै भयो,औषधि सकिन लागेको छ, खेतीपाती (रोपाईं) सकेर जाउँला भनेकी छु ...म त साह्रै गलें बाबु, शरीरमा शक्ति छैन, थकाइमात्र लाग्छ, मलाई त यसैले लान्छ कि क्या हो’ भनेकी थिइन्। उनको श्रीमानले ‘सायद प्रेशरले हान्यो कि के भएर होे अचानक मरी सर’ भनेका थिए। त्यही गाउँमा एकजना ७८ वर्षका पुरुषले मधुमेहको औषधि खानथालेको १८ वर्ष भएको बताएका थिए।
त्यतीबेला घोराहीमा आजभोली जस्तोे औषधि उपचारको सुविधा थिएन, जो जो थिए तिनीहरु सवैलाई देखाइयो, धामी झाँक्रीलाई पनि बोलाइयो, केही गरे पनि सन्चो नलागे पछि एकजना छिमेकीको साथ लागेर लखनउ उपचार गर्न गएपछि बल्ल सुगर भएको पत्ता लागेको’ बताएका थिए। रगत जाँचको रिपोर्ट हेर्दै डाक्टरले ‘इसका कोही इलाज नहीं है’ भनेको सुन्दा उनको होस उडेको अनि चिन्तित भएको देखेर डाक्टरले ‘चिन्ता मत करो हर रोज दवाइ लोगे और डिस्सप्लिनमे रहोगे तो लम्बी समय तक जियोगे’ भनेर सम्झाएको अनुभव सुनाएका थिए। उनको परिवार सम्पन्नै थियो तर उपचार खर्च धान्न नसकेर त्यतीबेला एक विघाह जग्गा बेच्नु परेको दुःखेसो पोखेका थिए। डाक्टरको सल्लाह अनुसार गत २ वर्ष देखि इन्सुलिनको सुई लाउन थालेका थिए।
‘म डाक्टरले भने जस्तो अनुशासनमै बसेको छु, अझै केही बर्ष त बाँच्छु जस्तो लाग्छ’ उनले भन्थे। मलाई जानकारी भएसम्म उनीअझै पनि राम्रैसंग बाँचीरहेकै छन्। एक किसिमले हेर्ने हो भने उनी अकाल मृत्युलाई टार्न सफल भएका छन्। मधुमेह भएकाहरुमा अकाल मृत्युको जोखिम बढि नै हुन्छ। तर उनको अनुभवबाट राम्रो औषधि उपचार भयो र विरामी अनुशासनमा बस्यो भने मधुमेह भएपनि लामै आयु बाँचिन्छ भन्ने सिकाइ हुन्छ।
मधुमेहको प्रकोप बढ्दो छ
एउटा सानो गाउँमा १३ जनाले मधुमेहको औषधोपचार गराइरहेको देख्दा मलाई त्यतिबेला असहज लागेको थियो। तर मधुमेहको राष्ट्रिय तथा अन्र्तराष्ट्रिय आँकडा हेर्दा यसलाई सामान्यरुपमा नै लिन सकिन्छ। मधुमेह विश्वमै बढ्दोक्रममा छ। उच्च आय भएका देशहरुको तुलनामा हाम्रो जस्तो निम्न तथा मध्यम आय भएका देशहरुमा यसको प्रकोप तिब्ररुपमा बढिरहेको छ। विश्वस्वास्थ्य संगठनका अनुसार सन् १९८० मा ४ दशमलव ७ प्रतिशत वयस्कहरु (१८ वर्ष र माथिका) लाई मधुमेह भएकोमा सन् २०१४ मा आइपुग्दा बढेर ८.५ प्रतिशत पुगेको छ।
यो अवधिमा मधुमेह भएका व्यक्तिको सख्या झण्डै चारगुणा बढेको छ। सन १९८० मा १० करोड ८० लाख मधुमेह भएका व्यक्ति थिए भने सन् २०१४ मा आइपुग्दा यो संख्या ४२ करोड २० लाखमा पुगेको र यो दशकको अन्त सम्ममा आधा अर्ब नाघ्ने अनुमान गरिएको छ। अन्य नसर्ने रोगहरुबाट हुने अकाल मृत्युदर घट्दै गएता पनि मधुमेहबाट हुने अकाल मृत्युदर घटेको छैन, बरु सन् २००० र २०१६ को वीचमा ५ प्रतिशतले बढेको छ। (विश्व स्वास्थ्य संगठन, द ग्लोबल डाइविटिज कम्प्याक्ट, २०२१)
गाउँघरमा अझैपनि कतिपयलाई मधुमेह भएको थाहा नै छैन। नेपालमा गरिएको स्टेप्स सर्भेमा लगभग ९० प्रतिशतले आफ्नो रगतमा सुगरको अवस्था के छ भन्नेजाँच गराएका थिएनन्। मलाई सुगर छ भनेर थाहा पाउनेहरुकरिव २ प्रतिशत मात्र थिए। तरनेपालमा लगभग ९ प्रतिशत वयस्कहरुमा टाइप २ प्रकारको मधुमेह होला भन्ने अनुमान गरिएको छ।
लक्षण, प्रकार र उपचार
मधुमेह भएका व्यक्तिलाई मुख सुक्खा हुने, बढि तिर्खा लाग्ने, पटक पटक पिसाव लाग्ने, भोक लाग्ने, शरीर दुव्लाउँदै जाने, थकाइ लाग्ने, बारबार घाउ खटिरा आउने, घाउ चोट निको हुन बढी समय लाग्ने, शरीर चिलाउने, आँखा धमिलो देख्ने तथा दृष्टिदोष हुने, हातगोडा झमझमाउने जस्ता लक्षणहरु देखा पर्न सक्दछन्। मधुमेहले हृदयघात गराउने, मिर्गौला खराब गर्ने, दृष्टिमा समस्या बढ्ने र अन्धपन ल्याउने, खुट्टामा घाउ आएर अल्सर हुने र बढ्दै जाँदा काटेर फाल्नु पर्ने जस्ता अवस्था (जटिलताहरु) ल्याउन सक्छ। बेलैमा नियन्त्रणमा राख्न सके मधुमेहले मुटु, मिर्गौला, आँखा,स्नायु तथा रक्त नलिहरुमा पुर्याउने असर कम गर्न सकिन्छ।
प्यांक्रियाजले पर्याप्त इन्सुलिन उत्पादन नगर्दा वा उत्पादन गरेको इन्सुलिन शरीरले प्रभावकारीरुपमा उपयोग नगर्दा रगतमा ग्लुकोजको मात्रा बढी देखिएको अवस्था मधुमेह हो। इन्सुलिन रगतमा चिनीलाई नियन्त्रण गर्ने हार्मोन हो। चिनीलार्ई उर्जामा रुपान्तरण गर्न हाम्रो शरीरलाई इन्सुलिन चाहिन्छ। मधुमेहलाई टाइप १, टाइप २ र गर्भावस्थाको मधुमेह भनेर छुट्याउने गरेको पाइन्छ।
टाइप १ मधुमेह प्रायः बालबालिका तथा किशोरकिशोरीहरुमा देखिन्छ र यसको उपचार गर्न इन्सुलिनको आवश्यकता पर्दछ। समयमै इन्सुलिनको उपचार गरिएन भने यस प्रकारको मधुमेह घातक हुनसक्छ। टाइप २ मधुमेह प्रायः वयस्कहरुमा देखिन्छ र यसको उपचारका लागि खाने औषधिको प्रयोग गरिन्छ र कतिपय अवस्थामा इन्सुलिन पनि चाहिन्छ। प्रायःटाइप १ मधुमेह पारिवारिक तथा वंशाणुगत कारणले हुने हुन्छ भने टाइप २ आहारविहार तथा जीवनशैलीका कारणले हुन्छ।
मधुमेह भएका ९० प्रतिशत भन्दा बढीलाई टाइप २ मधुमेहको समस्या छ। टाइप १ र टाइप २ को मधुमेहका लक्षणहरुमा खासै भिन्नता हुदैन तर टाइप २ मा रोग सूरु भएको धेरै वर्षपछि लक्षणहरु देखिन सक्छन्। त्यतिबेला सम्ममा यसका जटिलताहरु देखिन थालिसकेको हुन सक्दछन्। गर्भावस्थामा इन्सुलिन कम प्रभावकरी हुँदा गर्भावस्थामा हुने मधुमेह हुन्छ। गर्भावस्थामा हुने मधुमेह सामान्यतः बच्चा जन्मिएपछि आफै हराएर जाने हुन्छ।
यद्यपि, यस प्रकारको मधुमेहले गर्भावस्था र सुकेरीको समयमा जटिलताहरुको जोखिम बढाउँछ। गर्भमा रहेको बच्चामा टाइप २ मधुमेह हुने जोखिम पनि बढाउँछ।
अनुशासित जीवनशैली र परिवारको भूमिका
मधुमेह नहोस भनेर मात्र होइन मधुमेह भैसकेकाहरुलाई पनि थप जटिलताहरु नहोस भनेर अनुशासित जीवनशैलीमा अपनाउनु आवश्यक छ। यहाँ अनुशासित जीवनशैली भन्नाले खानपान तथा आहारविहारमा सजग र संयमित हुने, स्वस्थ र सन्तुलित खाना खाने, हरिया सागसव्जी, तरकारी तथा फलफुल पर्याप्त खाने, शारीरिकरुपमा सक्रिय रहने, नियमित व्यायाम गर्ने, शरीरको तौल सामान्य राख्ने, गुलियो, नुनिलो, चिल्लो तथा बोंसोयुक्त खानेकुरा कम खाने, मद्यपान तथा धुम्रपानबाट टाढै बस्ने कुराहरु लाई पर्दछन्।
अनुशासित जीवनशैली मधुमेह भएकाहरुलाई मात्र होइन नभएकालाई पनि उत्तिकै महत्वपुर्ण छ। धुम्रपान तथा सूर्तिसेवनले मधुमेहका अलावा अर्बुद रोग, हृदयरोग, मृगौला फोक्सो तथा स्वासप्रश्वास सम्बन्धी रोगहरुको जोखिम पनि बढाउँछन्।
अहिलेको चुनौती भनेको मधुमेह नभएकालाई हुनसक्ने जोखिमबाट बचाउने र मधुमेह भएकालाई अकाल मृत्युबाट बचाउने हो। मधुमेह भएका व्यक्तिहरुको स्वास्थ्य अवस्था विग्रन नदिन तथा मधुमेहले ल्याउन सक्ने जटिलताहरुबाट बचाउन औषधोपचार, हेरचाह र सहयोग चाहिन्छ। यसकालागि परिवारको भूमिका महत्वपुर्ण रहन्छ। मधुमेह भएकाहरुको स्वास्थ्य स्थिति विग्रन नदिन औषधोपचारको पहुँच बढाउनु आवश्वक छ।
व्यक्ति विरामी परेपछि अस्पताल लिएर जान मात्र होइन अस्पत्तालबाट फर्केपछि पनि विरामीको औषधोपचार,हेरचाह, स्याहारसुसारर खानपानमा ख्याल गर्ने भनेकै परिवारले हो। एक किसिमले हेर्ने हो भने अस्पताल वा चिकित्सकको भूमिका भनेको विरामीको उपचार, हेरचाह तथा स्याहार सुसारमा परिवारको प्रयासलाई थप सहयोग पुर्याउने नै हो। त्यसैले हेरचाह र स्याहारसुसारमा परिवारको क्षमता बढाउन सकियो भने यसले अनावश्यक अस्पताल धाइरहने झन्झट कम गर्न र उपचार खर्च कटौतीमा मदत पुर्याउन सक्दछ। उदाहरणका लागि ग्लुकोमीटर सुलभ हुन सक्यो र परिवारमा हेरचाह गर्ने कसैमा यसको प्रयोगसम्बन्धी सीप विकास गर्न सकियो भने सुगरको स्तर के छ भनेर घरमै जाँच्न सकिन्छ। सुगर जचाउँनकै लागि अस्पताल धाइराख्नु पर्दैन।
आवश्यकता उपचारको
इन्सुलिनको आविस्कार भएको एकसय वर्ष पुग्दैछ, मधुमेहका औषधिहरु छन् अनि रगत जाँच्ने ग्लुकोमिटर तथा परीक्षण किटहरुको प्रविधिहरुको विकास भएको छ। अर्कातिर मधुमेह भएकाहरुमा यसको पहुँच छैन। सायद त्यसैले मधुमेहको उपचारमा जोड दिन सन् २०२१ देखि २०२३ सम्मका लागि विश्व मधुमेह दिवसको नारा ‘मधुमेहको उपचारमा पहुँच ः अहिले नभए कहिले?’ भन्ने तय गरिएको छ। नेपालमा मधुमेहको प्रकोप बढ्दो छ तर अनुशासित जीवनशैली र सर्वसुलभ औषधोपचारको व्यवस्थाले यसलाई नियन्त्रण गर्न सकिन्छ। मधुमेहका बारेमा सचेतना, रोकथाम र उपचारमा जोड पुगेको छैन।
गरिब परिवारले मधुमेहको औषधोपचारको खर्च धान्न सक्ने अवस्था छैन। उपचार खर्च धान्न नसकेर जायजेथा बेच्नु पर्ने अवस्था विद्यमान छ। मधुमेहबाट हुने अकाल मृत्युदर कम गर्नका लागि अनुशासित जीवनशैली सम्बन्धीे सचेतना बढाउन, घरपरिवारको सदस्यहरुमा मधुमेहका बिरामीको हेरचाह सम्बन्धी ज्ञान सीप क्षमता बढाउन र औषधोपचारलाई सर्वसुलभ बनाउन आवश्यक छ। औषधोपचार सर्वसुलभ हुन सके मात्र मधुमेहबाट हुने अकाल मृत्युको सम्भावनालाई कम गर्न सकिन्छ। यसका लागि कमसेकम हरेक स्थानीय स्वास्थ्य संस्थाहरुमा रगत जाँच्ने व्यवस्था र आवश्यक औषधिको उपलब्धता सुनिश्चित गर्नु आवश्यक छ।
-(सुवेदीले भारतको जवाहरलाल नेहरु विश्वविद्यालयको सामाजिक चिकित्सा तथा सामुदायिक स्वास्थ्य विभागबाट विद्यावारिधि गरेका छन्।)
