विश्वको जनसंख्या अभूतपूर्व गतिमा बढ्दै गर्दा ज्येष्ठ एवं वयस्क व्यक्तिहरूमा स्वास्थ्य प्रवर्द्धन र रोग निवारणको महत्त्व अझ बढी महत्त्वपूर्ण हुँदै गएको छ। मानिसहरु वृद्ध हुँदै जाने प्रक्रियामा धेरैजसो अवस्थामा दीर्घकालीन रोगहरू, अपाङ्गता, शारीरिक र संज्ञानात्मक कार्यहरूमा सामान्य गिरावट देखिदै जान्छन्। तर, उपयुक्त स्वास्थ्य प्रवर्द्धन र रोग निवारणसँग सम्बन्धित रणनीतिहरू अपनाएर, जीवनको गुणस्तर सुधार्न, कार्यात्मक क्षमता बढाउन र ज्येष्ठ नागरिकहरुको आयू लम्ब्याउन सम्भव हुन्छ।
ज्येष्ठ नागरिकको जनसंख्याको वृद्धि:
विश्वभरी ज्येष्ठ नागरिकहरुको अनुपात तीव्र रूपमा बढिरहेको छ। विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ)का अनुसार ६० वर्ष वा सोभन्दा माथिका व्यक्तिहरूको संख्या २०५० सम्ममा दोब्बर हुने अपेक्षा गरिएको छ, लगभग २.१ अर्ब पुग्नेछ। यो जनसांख्यिकीय परिवर्तनले स्वास्थ्य सेवा प्रणालीहरू, अर्थतन्त्र र समाजहरूमा महत्त्वपूर्ण चुनौतीहरू खडा गर्दछ। व्यक्तिहरू वृद्ध हुँदै गर्दा मुटुरोग, मधुमेह, क्यान्सर र श्वासप्रश्वास सम्बन्धी दीर्घकालीन रोगहरू सहित विभिन्न स्वास्थ्य समस्याहरू अनुभव गर्नुपर्ने सम्भावना बढी हुन्छ। थप रूपमा, डिमेन्सिया (विस्मृति रोग), हड्डी-मक्किने रोग (ओस्टियोपोरोसिस) र जोर्नी दुख्ने समस्या (आर्थराइटिस) जस्ता स्वास्थसम्बन्धी अवस्थाहरू बढी देखिन्छन्, जसले गर्दा स्वास्थ्य-सेवाको उपयोग र लागत दुबै बढ्ने गर्दछ।
ज्येष्ठ नागरिकहरूको लागि स्वास्थ्य प्रवर्द्धन
स्वास्थ्य प्रवर्द्धनले व्यक्तिहरूलाई आफ्नो स्वास्थ्यलाई उन्नत बनाउन र रोग नियन्त्रण गर्न सक्षम बनाउँछ। ज्येष्ठ नागरिकहरूको लागि, यसको अर्थ उनीहरूको शारीरिक, मानसिक र सामाजिक कल्याणलाई कायम राख्न वा बढाउन मद्दत गर्ने जीवनशैली र व्यवहारहरू अपनाउनु हो। ज्येष्ठ नागरिकहरूको लागि स्वास्थ्य प्रवर्द्धन गर्ने प्रमुख उपायहरु निम्नलिखित छन्:
१. शारीरिक क्रियाकलाप: नियमित शारीरिक क्रियाकलाप ज्येष्ठ नागरिकहरूमा गतिशीलता, शक्ति र समग्र शारीरिक स्वास्थ्य कायम राख्न महत्त्वपूर्ण हुन्छ। नियमित शारीरिक क्रियाकलापले दीर्घकालीन स्वास्थ्य समस्यायुक्त अवस्थाहरू रोक्न वा व्यवस्थापन गर्न, सन्तुलन र समन्वय सुधार गर्न, जमिनमा लड्ने जोखिम (fall-risk) घटाउन र मानसिक स्वास्थ्य प्रवर्द्धन गर्न मद्दत गर्दछ। हिंड्नु, पौडी खेल्नु, योग गर्नु जस्ता क्रियाकलापहरू लाभदायक हुन्छन् र यीनलाई व्यक्तिको क्षमताहरू र प्राथमिकताहरू अनुसार अनुकूलित गर्न सकिन्छ।विश्व स्वास्थ्य संगठनको सिफारिसअनुसार ज्येष्ठ नागरिकले हरेक दिन ३० मिनेट (हप्तामा १५० मिनेट) जति मध्यम किसिमको (श्वासप्रश्वास बढ्ने, मुटुको धड्कन बढ्ने किसिमको) शारीरिक क्रियाकलापमा संलग्न हुनु फाइदाजनक मानिन्छ।
२. स्वस्थ पोषण: पोषणले भरिएको सन्तुलित आहारले कुपोषण रोक्न, स्वस्थ तौल कायम राख्न र दीर्घकालीन रोगहरूको व्यवस्थापन गर्न मद्धत गर्दछ। ज्येष्ठ नागरिकहरूले फलफूल, तरकारी, अन्नबाली, चिल्लो, प्रोटिन र स्वस्थ बोसोको विविधता उपभोग गर्न ध्यान दिनुपर्छ। सही मात्रामा पानीको प्रयोग पनि महत्त्वपूर्ण छ। उपयुक्त पोषणले ओस्टियोपोरोसिस, मधुमेह र हृदय रोगहरू जस्ता अवस्थाहरूको व्यवस्थापन वा रोकथाम गर्न मद्दत गर्दछ।
ज्येष्ठ नागरिकहरूको लागि पोषणसँग समबन्धित सिफारिसहरु:
क) पर्याप्त प्रोटिन सेवन: शरीरमा मांसपेशीको मात्रा र शक्ति कायम राख्न पर्याप्त मात्रामा प्रोटिन उपभोग गर्नु महत्त्वपूर्ण छ। ज्येष्ठ नागरिकहरूले आफ्नो आहारमा प्रोटिनका स्रोतहरू जस्तै माछामासु, अण्डा, दाल र गेडागुडीहरू समावेश गर्नुपर्छ।
ख) क्याल्सियम र भिटामिन डी: यी पोषक तत्वहरू हड्डी तथा जोर्नी, एवं मांसपेशीको स्वास्थ्यको लागि आवश्यक छन्। डेरी उत्पादनहरू दूध-दही, पनिर, हरियो पातदार तरकारीहरू र माछाहरु क्याल्सियमका राम्रा स्रोतहरू हुन्। भिटामिन डी सूर्यको प्रकाशको सहयोगमा हाम्रो शरीरमा निर्माण हुन्छ ।त्यसको लागि दिउसोको समयमा (विशेष गरी पहाडी र हिमाली भेकमा) पातलो कपडा लगाएर घाममा १-२ घण्टा बस्नु आवश्यक हुन्छ।
ग) फाइबर/ रेसादार खानेकुरा: फाइबरले भरिएको आहारले पाचन स्वास्थ्य कायम राख्न र कब्जियत रोक्न मद्दत गर्दछ। पोलिश नगरिएका अन्नबाली, तरकारी र फलफूल फाइबरका उत्कृष्ट स्रोतहरू हुन्।
घ) हाइड्रेशन: ज्येष्ठ नागरिकहरूमा उमेरका साथसाथै विभिन्न रोगब्याधीका कारण तिर्खाकोअनुभव कम भएको हुनसक्छ, जसले गर्दा पर्याप्त तरल पदार्थको उपभोगमा प्राथमिकता दिनु महत्त्वपूर्ण हुन्छ। ज्येष्ठ नागरिकमा पनि विशेष गरी डीमेन्सिया भएका ज्येष्ठ नागरिकहरुमा पानीको प्रयोगसम्बन्धमा स्याहारकर्ताले विशेष ध्यान दिनुपर्छ ।
ङ) नून र चिनीको मात्रामा सीमित: नून र चिनीको सेवन घटाउँदा उच्च रक्तचाप र मधुमेह जस्ता अवस्थाहरूको व्यवस्थापन गर्नमा मद्दत पुर्याउछ। प्रशोधन तथा प्याकिंग गरिएका खानाको सट्टा ताजाखाना छनोट गर्दा यसमा सहयोग पुग्दछ।
३. मानसिक स्वास्थ्य र संज्ञानात्मक कार्य : मानसिक स्वास्थ्य प्रवर्द्धनमा तनाव कम गर्ने, मुड सुधार्ने र संज्ञानात्मक कार्यलाई प्रवर्धन गर्ने गतिविधिहरू समावेश छन्। सामाजिक सञ्जालको प्रयोग, जीवनभर सिक्ने बानी र संज्ञानात्मक प्रशिक्षण अभ्यासहरूले मानसिक तीखोपन कायम राख्न र संज्ञानात्मक गिरावट रोक्न वा ढिलाइ गर्न मद्दत गर्दछन्। डिप्रेशन र चिन्ताजस्ता मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूको समाधान गर्नु पनि समग्र स्वास्थ्य प्रवर्धनका लागि महत्त्वपूर्ण छ।
४. सामाजिक संलग्नता र सामुदायिक संलग्नता:
सामाजिक संलग्नता ज्येष्ठ नागरिकहरूको लागि स्वास्थ्य प्रवर्द्धनको महत्वपूर्ण घटक हो। सामुदायिक गतिविधिहरूमा सक्रिय सहभागिता, स्वयंसेवा र सामाजिक ऐक्यवद्धता कायम राख्नले मानसिक र भावनात्मक स्वास्थ्यमा सुधार हुनसक्छ। सामाजिक रूपमा संलग्न रहिरहने ज्येष्ठ नागरिकहरूमा राम्रो मानसिक स्वास्थ्य, डिप्रेशन दरहरू कम, र संज्ञानात्मक गिरावटको जोखिम कम हुन्छ।
सामाजिक अन्तरक्रिया, शारीरिक क्रियाकलाप र जीवनभर सिकाइको अवसर प्रदान गर्ने सामुदायिक कार्यक्रमहरूले ज्येष्ठ नागरिकहरूलाई ठूलो फाइदा पुर्याउन सक्छ। यी कार्यक्रममा ज्येष्ठ नागरिक मिलन-केन्द्रहरू, फिटनेस कक्षाहरू, शैक्षिक कार्यशालाहरू, र सांस्कृतिक कार्यक्रमहरू समावेश हुन सक्छन्। ज्येष्ठ नागरिकहरूलाई यस्ता गतिविधिहरूमा भाग लिन प्रोत्साहित गर्दा उनीहरूलाई शारिरिक रूपमा सक्रिय रहन र मानसिक रूपमा उत्प्रेरित रहन मद्दत गर्छ।
५ निवारक स्वास्थ्य सेवाहरू: नियमित स्वास्थ्य परीक्षण, स्क्रिनिङ र खोप स्वास्थ्य प्रवर्द्धनका आवश्यक रणनीतिहरुहुन्। स्वास्थ्य समस्याहरुलाई प्रारम्भिक अवस्थामा नै पत्ता लगाउनु र आवश्यक व्यवस्थापन गरी जटिलताहरू रोक्दै परिणामहरूलाई सुधार गर्दै लैजानु महत्वपूर्ण हुन्छ। नियमित रक्तचाप अनुगमन (हरेक पटक स्वास्थ्यकर्मीसंग परामर्श गर्दा), मधुमेहको अनुगमन (हरेक ३-६ महिनामा) कोलेस्ट्रोल स्क्रिनिङ (कमसेकम वर्षमा १ पटक), क्यान्सर स्क्रिनिङ (उमेर र चिकत्सकिय सिफारिसमा) र खोप (जस्तै, फ्लू र निमोनिया खोप) जस्ता निवारक सेवाहरू ज्येष्ठ नागरिकहरूको लागि महत्त्वपूर्ण हुन्छन्।
ज्येष्ठ नागरिकहरूमा रोग निवारण :
रोग निवारण रणनीतिहरूले रोगहरू देखिने क्रम र प्रभावलाई पनि कम गर्ने लक्ष्य राख्छन्। ज्येष्ठ नागरिकहरूको लागि, यी रणनीतिहरू दीर्घकालीन रोगहरूको व्यवस्थापन र नयाँ स्वास्थ्य समस्याहरूको सुरुवात रोक्न विशेष रूपमा महत्त्वपूर्ण छन्। रोग निवारणका रणनितिहरु निम्नलिखित हुन्छन्:
१ दीर्घकालीन रोग व्यवस्थापन: मधुमेह, उच्च रक्तचाप, र मुटुरोग जस्ता दीर्घकालीन रोगहरूको प्रभावकारी व्यवस्थापनले जटिलताहरू रोक्न र जीवनको गुणस्तर कायम राख्न आवश्यक छ। यसमा औषधिको प्रयोगसम्बन्धी चिकित्सकीय सिफारिसको पालना, यी रोगहरुसंग सम्बन्धित प्यारामिटरहरूको नियमित अनुगमन, जीवनशैलीमा परिवर्तन र स्वास्थ्य शिक्षाहरू समावेश छन्।
२ चोटपटक र भूईमा लड्ने अवस्थाको रोकथाम: लड्ने अवस्था (fall) ज्येष्ठ नागरिकहरूमा चोटपटक र अस्पताल भर्ना हुनुको प्रमुख कारण हो। लड्ने अवस्थाको रोकथामसँग सम्बन्धित रणनीतिहरूमा घर सुरक्षा मूल्याङ्कन, सन्तुलन र शक्ति प्रशिक्षण, दृष्टि र श्रवण जाँच र लड्नुसंग सम्बन्धित जोखिम बढाउने औषधिहरूको पहिचान गर्न औषधि समीक्षा समावेश छन्। सहायक उपकरणहरू जस्तै लट्ठी, वाकर, चस्मा आदिको प्रयोग र आफू बस्ने घर भित्रको वातावरणको परिमार्जनले पनि ज्येष्ठ नागरिकहरु लड्ने जोखिमलाई कम गर्न मद्दत गर्न सक्छ।
- खोप र प्रतिरक्षा: ज्येष्ठ नागरिकहरू रोग-प्रतिरक्षा प्रणाली कमजोर भएको कारण संक्रमणहरूको लागि बढी संवेदनशील हुन्छन्। विभिन्न खोपहरुले इन्फ्लुएन्जा, निमोनिया, र जनै-खटिराजस्ता संक्रामक रोगहरू र तिनका जटिलताहरू रोक्न निकै नै महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। सिफारिस गरिएका खोपहरू समयमै लगाउनाले ज्येष्ठ नागरिकको जनसंख्यामा बिरामी हुने दर र मृत्युदरलाई पनि उल्लेखनीय रूपमा कम गर्न सकिन्छ।
- रोगको स्क्रिनिङ र प्रारम्भिक अवस्था पत्ता लगाउने: क्यान्सर (स्तन, ठूलो आन्द्राको क्यान्सर, र प्रोस्टेट क्यान्सर जस्ता क्यान्सरहरूको स्क्रिनिङ), हड्डी-मक्किने रोग (ओस्टियोपोरोसिस) र मुटुसंग सम्बन्धित रोगहरूको नियमित स्क्रिनिङले प्रारम्भिक अवस्थामा नै रोग पत्ता लगाउन र हस्तक्षेप गर्न मद्धत पुर्याउछ। यी अवस्थाहरूको प्रारम्भिक उपचारले रोगको थप जटिलतालाई रोक्न र रोगसँग सम्बन्धित परिणामहरू सुधार गर्न सकिन्छ। उमेर, लिङ्ग र व्यक्तिगत जोखिम अवस्थाहरुको आधारमा स्क्रिनिङसंग सम्बन्धित सिफारिसहरु भिन्न-भिन्नहुनालेस्वास्थ्यकर्मीको सिफारिसमा व्यक्तिगत स्क्रिनिङ योजना महत्त्वपूर्ण हुने गर्दछ।
- जीवनशैली परिमार्जन: स्वस्थ जीवनशैली व्यवहारहरू अपनाउँदा धेरै रोगहरूको सुरुवात रोक्न सकिन्छ। यसमा धुम्रपान छोड्ने, मद्यपान सीमित गर्ने, स्वस्थ तौल कायम राख्ने, तनाव व्यवस्थापन गर्ने र पर्याप्त निद्रा सुनिश्चित गर्ने रणनितिहरु समावेश हुन्छन्। जीवनशैली परिमार्जनले वृद्धावस्थामा देखिन सक्ने विभिन्न रोगहरूको विरुद्धमा रक्षाकवचको काम गर्दछ।
निष्कर्ष
ज्येष्ठ नागरिकहरुमा स्वास्थ्य प्रवर्द्धन र रोग निवारणको महत्त्वलाई नजरअन्दाज गर्न सकिँदैन। विश्व जनसंख्यामा वृद्धि हुँदै गर्दा, रोगको पहिचान गर्ने र जटिलताहरु रोक्ने रणनीतिहरू अपनाउनु आवश्यक हुन्छ। शारीरिक क्रियाकलाप, स्वस्थ पोषण, मानसिक स्वास्थ्य, सामाजिक संलग्नता, र निवारक स्वास्थ्य सेवाहरूमा ध्यान दिएर, हामी ज्येष्ठ नागरिकहरूको जीवनको गुणस्तर सुधार्न र दीर्घकालीन रोगहरूको बोझ कम गर्न सक्छौं। दीर्घकालीन रोग व्यवस्थापन, चोटपटक रोकथाम, खोप, रोगको स्क्रिनिङ, र जीवनशैली परिमार्जन मार्फत प्रभावकारी रोग निवारणले ज्येष्ठ नागरिकहरुको जीवनस्तरलाई थप उन्नत बनाउन मद्धत पुर्याउछ। ज्येष्ठ नागरिकहरूको स्वास्थ्यमा लगानी गर्दा उनीहरूलाई मात्र फाइदा पुग्ने नभएर हाम्रो समग्र स्वास्थ्य सेवा प्रणाली र सामाजिक एवं आर्थिक अवस्थाको स्थिरतालाई पनि मजबुत बनाउनमा थप योगदान पुर्याउँछ।
(ज्येष्ठनागरिकस्वास्थ्यविशेषज्ञडा कँडेल राप्तीस्वास्थ्यविज्ञानप्रतिस्ठानदाङमा कार्यरत छन्।)
