प्रतिजैविक प्रतिरोध
सूक्ष्म जीवाणुहरूले प्रतिजैविक औषधिहरूको कार्यमा रोकावट वा अवरोध पैदा गरेर उपचार प्रभावहीन बनाउनुलाई प्रतिजैविक प्रतिरोध भनिन्छ।जब जीवाणुहरू प्रतिजैविक औषधिहरूको प्रयोग गर्दा मर्दैनन् र आफूलाई अनुकूल बनाउन सक्षम हुन्छन्, तब उनीहरूले आफ्नो गुण परिवर्तन गर्दै प्रतिरोधी क्षमता विकास गर्छन्।यो एक प्रमुख जनस्वास्थ्य समस्या हो जसले साधारण संक्रमणहरूलाई पनि गम्भीर र खतरनाक बनाउँछ। यसले उपचारमा कठिनाइ उत्पन्न गर्छ र मृत्यु दरमा वृद्धि गर्न सक्छ।
प्रतिजैविक प्रतिरोध सचेतना सप्ताह
प्रतिजैविक सचेतना सप्ताहका रुपमा मनाउन लागेको धेरै भएको छैन। विश्व स्वास्थ्य संगठनको नेतृत्वमा पहिलो पटक विश्व प्रतिजैविक सचेतना सप्ताह सन् २०२० मा मनाइएको थियो, जसले एएमआरको बारेमा सचेतना र जिम्मेवारपूर्ण प्रतिजैविक औषधिको प्रयोगलाई प्रोत्साहन र सबै सरोकारवालाहरुबीच समन्वय गर्दै यस जनस्वास्थ्य समस्यालाई निराकरणमा लाग्न आह्वान गरेको थियो। यस वर्ष "प्रतिजैविक प्रतिरोध: बुझौं, बुझाऔं, आजैबाट रोकथाममा जुटौं" भन्ने नाराका साथ विश्वभर नोभेम्बर १८-२४ सम्म प्रतिजैविक प्रतिरोध सचेतना सप्ताह: मनाइँदैछ। सो अवसरमा विश्वभर विभिन्न सचेतनात्मक कार्यक्रम, कार्यशाल गोष्ठी, राजनीतिक प्रतिवद्धताका कार्यक्रमहरु गरिँदैछ।
प्रतिजैविक प्रतिरोध: कारणहरु
प्रतिजैविक प्रतिरोधको समस्या तीव्र रूपमा बढिरहेको छ र यसको मुख्य कारण भनेको एन्टिबायोटिकको अत्यधिक र गलत प्रयोग, अस्वस्थ वातावरण, स्वास्थ्य सेवामा जनचेतनाको कमी हो।यो प्रक्रिया समयसँगै स्वाभाविक रूपमा हुन्छ तर यसलाई निम्न कारणहरूले तीव्रता प्रदान गर्छ:
• एन्टिबायोटिकको अत्यधिक र गलत प्रयोग
• अस्वस्थ वातावरण र संक्रमणको फैलावट (अस्पताल र स्वास्थ्य सेवामा)
• नयाँ एन्टिबायोटिकहरूको अभाव
• पशुपालन र कृषि क्षेत्रमा एन्टिबायोटिकको अत्यधिक प्रयोग
• स्वास्थ्य सेवामा असमान पहुँच
• जनचेतनाको कमी
• कमजोर निगरानी प्रणाली र डेटा अभाव
• संक्रमणको सही उपचारको अभाव
एन्टिबायोटिकको अत्यधिक र गलत प्रयोग: प्रतिजैविक प्रतिरोधका प्रमुख कारणमध्ये एउटा महत्वपूर्ण कारण भनेको एन्टिबायोटिकको अत्यधिक र गलत प्रयोग हो। धेरैजसो मानिसहरूले चिकित्सकको सल्लाह बिना एन्टिबायोटिकहरू प्रयोग गर्छन्। यी औषधिहरू प्रायः रुघा, ज्वरो र भाइरल संक्रमण जस्ता रोगहरूको उपचारमा प्रयोग गरिन्छ, जबकि यी समस्याहरूलाई उपचार गर्न एन्टिबायोटिकहरूको आवश्यकता हुँदैन। एन्टिबायोटिकहरूको अत्यधिक प्रयोगले ब्याक्टेरियामा अनुकूलनको अवसर दिन्छ, जसले गर्दा तिनीहरूले ती औषधिहरूको प्रभावबाट बच्न सिक्छन्।
अस्वस्थ वातावरण र संक्रमणको फैलावट: अस्पतालहरूमा अस्वस्थ वातावरणले प्रतिजैविक प्रतिरोध फैलाउँछ। जहाँ रोगीहरूको संख्या बढी हुन्छ, त्यहाँ संक्रमण फैलिन सक्छ। यदि अस्पतालमा संक्रमण नियन्त्रणका उपायहरू ठिकसँग लागू नगरेमा ब्याक्टेरियाले एन्टिबायोटिकसँग अनुकूलन गर्न थाल्छन्। उपकरणहरूको स्वच्छता र चिकित्सकहरूको लापरबाहीले पनि समस्या बढाउँछ।
नयाँ एन्टिबायोटिहरूको अभाव: नयाँ एन्टिबायोटिकहरूको विकास महँगो र समय लाग्ने प्रक्रिया हो र ब्याक्टेरिया ती औषधिहरूसँग चाँडै प्रतिरोधी हुने क्षमता राख्छन्। यसले नयाँ औषधिहरूको प्रभाव घटाउँछ, जसले चिकित्सा क्षेत्रमा नयाँ उपचार विधिहरूको खोजी आवश्यक बनाउँछ।
पशुपालन र कृषि क्षेत्रमा एन्टिबायोटिकको प्रयोग: पशुपालन र कृषि क्षेत्रमा एन्टिबायोटिकहरूको अत्यधिक प्रयोग पनि प्रतिजैविक प्रतिरोधको बढ्दो समस्या हो। यहाँ एन्टिबायोटिकहरू प्रायः पशुहरूको वृद्धि र रोग प्रतिरोध क्षमता सुधार्नका लागि प्रयोग गरिन्छ। यसका परिणामस्वरूप, पशुमा प्रतिरोधी ब्याक्टेरिया उत्पन्न हुन्छ, जसले पछि मानिसमा संक्रमण फैलाउन सक्छ।
स्वास्थ्य सेवामा असमान पहुँच: विकासशील देशहरूमा स्वास्थ्य सेवामा पहुँचको अभाव र असहज परिस्थितिहरूका कारण एन्टिबायोटिकहरूको गलत प्रयोग बढ्न सक्छ। यी देशहरूमा मानिसहरूले स्वास्थ्य सेवा पाउन ढिला गर्छन् र औषधि बिना चिकित्सकको सल्लाहले प्रयोग गर्ने गर्छन्। यसका कारण, औषधिको प्रभाव घट्न थाल्छ र ब्याक्टेरियाले प्रतिरोधी क्षमता विकशित गर्छ।
प्रतिजैविक प्रतिरोध (एएमआर) एक अत्यन्तै गम्भीर समस्या हो, जसले विश्वव्यापी रूपमा लाखौँ मानिसहरूको जीवनलाई संकटमा पारिरहेको छ। यो समस्या समाधान नगरेमा भविष्यमा यसले लाखौँ मानिसहरूको ज्यान लिने र स्वास्थ्य प्रणालीलाई अपूरणीय क्षति पुर्याउने सम्भावना छ।
प्रतिजैविक प्रतिरोधको समाधानका वैकल्पिक उपायहरू
१. एन्टिबायोटिक स्ट्युवर्डसिप
२. वन हेल्थ एप्रोच
३. प्रतिजैविक प्रतिरोध निगरानी
४. नयाँ एन्टिबायोटिकहरूको विकास
५. कोम्बिनेसन थेरापी
६. फेज थेरापी
७. प्रोबायोटिक्स र प्रीबायोटिक्स
८. पर्यावरणीय नियमन
९. शिक्षा र जनचेतना
एन्टिबायोटिक स्ट्युवर्डसिप
एन्टिबायोटिक स्ट्युवर्डसिप भनेको एन्टिबायोटिकहरूको प्रभावकारी र जिम्मेवार प्रयोगलाई सुनिश्चित गर्ने प्रक्रिया हो। यसमा चिकित्सक, नर्स र अन्य स्वास्थ्यकर्मीहरूले एन्टिबायोटिकहरूको प्रयोगको निगरानी गर्दै ती औषधिहरूको प्रयोग केवल सही कारणको लागि र सही डोजमा मात्र गर्नुपर्छ भन्ने कुरा सुनिश्चित गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाउँछन्। यसले अनावश्यक एन्टिबायोटिक प्रयोगलाई कम गर्न मद्दत गर्छ र प्रतिरोधी ब्याक्टेरियाको विकास रोक्छ।
वन हेल्थ एप्रोच
वन हेल्थ एप्रोच एक यस्तो दृष्टिकोण हो जसले मानव स्वास्थ्य, पशु स्वास्थ्य र वातावरणीय स्वास्थ्यलाई एकअर्कासँग जोडेर समाधान खोज्छ। यसमा, एन्टिबायोटिकहरूको प्रयोगलाई पशुपालन, कृषि र मानव स्वास्थ्यमा समन्वयका साथ व्यवस्थापन गर्ने लक्ष्य राखिन्छ। यसले मनुष्य र अन्य जीवहरूको स्वास्थ्यलाई समान रूपले सुरक्षित राख्ने प्रयास गर्छ र एन्टिबायोटिक प्रतिरोधी ब्याक्टेरियाको फैलावटलाई रोक्न मद्दत पुर्याउँछ।
प्रतिजैविक प्रतिरोध निगरानी
प्रतिजैविक प्रतिरोधको फैलावटको निगरानी गर्न महत्त्वपूर्ण छ। यसका लागि विभिन्न देश र क्षेत्रहरू एएमआर निगरानी प्रणालीको स्थापना र सुधार गर्नुपर्छ। यो प्रणालीले प्रतिजैविक प्रतिरोधी ब्याक्टेरियाको अस्तित्व र विकासको निगरानी गरेर यसको प्रकोप र फैलावटलाई समयमा पहिचान गर्न मद्दत गर्छ। यसले संक्रमणको नियन्त्रण र उपचार रणनीतिहरूलाई अझ प्रभावकारी बनाउन सहयोग पुर्याउँछ।
नयाँ एन्टिबायोटिकहरूको विकास
नयाँ एन्टिबायोटिकहरूको विकास एएमआर रोक्नको लागि एक आवश्यक कदम हो। ब्याक्टेरियाहरूको अनुकूलनको गति धेरै छिटो भएकाले नयाँ र प्रभावकारी एन्टिबायोटिकहरूको निरन्तर विकास आवश्यक छ। वैज्ञानिकहरूले नयाँ औषधि ल्याउनमा कडा मिहनेत गरिरहेका छन्, तर यसका लागि पर्याप्त लगानी र अनुसन्धानको आवश्यकता छ। नयाँ एन्टिबायोटिकहरू बजारमा ल्याएर हामी प्रतिजैविक प्रतिरोधी ब्याक्टेरियाको असरलाई कम गर्न सक्छौं।
कोम्बिनेसन थेरापी
कोम्बिनेसन थेरापी भनेको विभिन्न प्रकारका एन्टिबायोटिकहरूलाई सँगै प्रयोग गर्ने प्रक्रिया हो। यसले ब्याक्टेरियालाई एकै समयमा विभिन्न तरिकाले लक्षित गर्न मद्दत पुर्याउँछ र उनीहरूको प्रतिरोधी क्षमता विकसित गर्न गाह्रो बनाउँछ। यसले अधिक प्रभावकारी उपचार सम्भव बनाउँछ र प्रतिजैविक प्रतिरोधको विकासलाई रोक्न मद्दत गर्छ।
फेज थेरापी
फेज थेरापी एक नयाँ उपचार विधि हो जसमा ब्याक्टेरियाफेज प्रयोग गरेर ब्याक्टेरियाको उपचार गरिन्छ। फेजहरू ब्याक्टेरियालाई लक्षित गर्छन् र तिनीहरूलाई नष्ट गर्न मद्दत पुर्याउँछन्। यसले एन्टिबायोटिकहरूमा प्रतिरोधी ब्याक्टेरियाको समस्यालाई समाधान गर्न सक्ने क्षमता राख्छ। फेज थेरापी एक विकल्पको रूपमा प्रभावकारी सावित हुन सक्छ, विशेष गरी जब पारंपरिक एन्टिबायोटिकहरू काम नगर्ने अवस्थामा।
प्रोबायोटिक्स र प्रिबायोटिक्स
प्रोबायोटिक्स भनेको जीवाणुहरूको प्रजाति हो जुन हाम्रो शरीरको स्वास्थ्यलाई सुधार्न मद्दत गर्छ। यी जीवाणुहरूले आन्द्रामा राम्रो ब्याक्टेरियाको वृद्धि गर्न र खराब ब्याक्टेरियाबाट बच्न मद्दत पुर्याउँछन्। प्रिबायोटिक्स भनेको खाद्य तत्वहरू हुन् जसले प्रोबायोटिक्सको वृद्धि र सक्रियता बढाउँछन्। यी तत्वहरूको सेवनले प्रतिजैविक प्रतिरोधी ब्याक्टेरियाको वृद्धि रोक्नमा मद्दत पुर्याउँछ।
पर्यावरणीय नियमन
पर्यावरणीय नियमन पनि एएमआर नियन्त्रणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। यो विशेष रूपमा कृषि क्षेत्रमा, जहाँ एन्टिबायोटिकहरूको अत्यधिक प्रयोग हुन्छ, यसका लागि कडाइका साथ नियमहरूको पालन गर्न आवश्यक छ। यसले वातावरणमा रहेको प्रतिजैविक प्रतिरोधी ब्याक्टेरियाको स्तर घटाउन मद्दत गर्छ। साथै, जल स्रोतहरू र माटोमा रहेका प्रदूषक तत्वहरूको नियन्त्रण गर्नका लागि कडा कानुनी मापदण्डहरू लागू गर्नुपर्छ।
शिक्षा र जनचेतना
प्रतिजैविक प्रतिरोधको बारेमा जनचेतना र शिक्षा अभिवृद्धि गर्न महत्त्वपूर्ण छ। मानिसहरूलाई एन्टिबायोटिकहरूको जिम्मेवार प्रयोगको बारेमा सचेत बनाउनुपर्छ ताकि उनीहरूले औषधि केवल चिकित्सकको सल्लाह अनुसार मात्र प्रयोग गर्न थालून्। जनचेतना कार्यक्रमहरूले मानिसहरूलाई प्रतिजैविक प्रतिरोधका जोखिम र यसको रोकथामका उपायहरूको बारेमा जानकारी दिन सक्छ।
नेपालको प्रयास
नेपालले एएमआरको निराकरणमा विभिन्न पहलहरू र योजनाहरू लागू गरेको छ, जसमा प्रमुख रूपमा प्रतिजैविक प्रतिरोध राष्ट्रिय कार्ययोजना समावेश छ।
- प्रतिजैविक प्रतिरोध राष्ट्रिय कार्ययोजना (एनएपी-एएमआर): (एनएपी-एएमआर) एक पाँच वर्षीय योजना हो (२०८०/८१-२०८४/८५) जसले एएमआरलाई नियन्त्रण गर्नका लागि एक समग्र र बहु-क्षेत्रीय दृष्टिकोण अपनाएको छ। यस योजना अन्तर्गत स्वास्थ्य, कृषि, र वातावरणका विभिन्न सरोकारवालाहरूको सहभागिता सुनिश्चित गरिएको छ।
यस कार्ययोजनामा पाँच प्राथमिकता क्षेत्रहरू पहिचान गरिएको छ, जसमा प्रत्येक क्षेत्रका लागि विशेष उद्देश्य र गतिविधिहरू परिभाषित गरिएको छ।
- एक स्वास्थ्य दृष्टिकोण: एएमआरलाई "एक स्वास्थ्य" दृष्टिकोणबाट समाधान गर्नको लागि नेपालले मानव, जनावर र वातावरणीय स्वास्थ्यलाई एकसाथ जोड्ने प्रयास गरेको छ। यसले विभिन्न क्षेत्रहरू बीच समन्वय र सहयोगलाई प्रवर्द्धन गर्दछ।स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयको पहलमा सातै प्रदेशमा प्रादेशिक समिति गठन गरिएको छ।
- सचेतना र शिक्षा कार्यक्रम: एएमआरको बारेमा जनतालाई जागरूक बनाउनका लागि विभिन्न कार्यक्रम र कार्यशालाहरू आयोजना गरिएका छन्। विश्व प्रतिजैविक सचेतना सप्ताहको अवसरमा राष्ट्रिय र प्रादेशिक स्तरमा गतिविधिहरू सञ्चालन गरिन्छ।नेपालमा यस वर्ष ३ महिने अभियान सञ्चालन भएको छ जहाँ हजारौं स्वास्थ्यकर्मीलाई एएमआर बारे ज्ञान-सिप दिई विभिन्न गतिविधिहरुमा आबद्ध गराई विद्यालय तथा सामूदायस्तरमा परिचालन गरी एएमआरबारे सू-सुचित गरिँदैछ।
- निगरानी र मूल्यांकन: एएमआरको निगरानीका लागि राष्ट्रिय स्तरमा संरचना स्थापना गरिएको छ। राष्ट्रिय जनस्वास्थ्य प्रयोगशाला र केन्द्रीय पशु चिकित्सा प्रयोगशाला जस्ता संस्थाहरूले एएमआर निगरानीको लागि जिम्मेवारी लिएका छन्।अघिल्लो वर्ष मात्रै सबै प्रदेशका मुख्य अस्पातालहरुबाट करिब २ लाख पचास हजार बढी रक्त नमुना जाँच गरी प्रतिजैविक प्रतिरोधको अध्यन र अनुसन्धान गरिएको थियो।
- नीतिगत सुधार: नेपाल सरकारले एन्टिमाइक्रोबियल औषधिहरूको प्रयोगलाई समुचित तरिकाले प्रयोगका लागि लागि विभिन्न नीतिहरू र नियमहरू लागू गरेको छ। उदाहरणका लागि, नेपाल औषधि ऐन २०३५ अनुसार एन्टिबायोटिकहरूको बिक्रीमा कडाइ गरिएको छ।
- अनुसन्धान र विकास: एएमआर सम्बन्धी अनुसन्धानलाई प्रवर्द्धन गर्नका लागि विभिन्न परियोजनाहरू सञ्चालन गरिएका छन्।
निष्कर्ष
प्रतिजैविक प्रतिरोधको समस्या गम्भीर छ। विश्व स्वास्थ्य संगठनको एक अध्ययन अनुसार यसरी नै प्रतिजैविक प्रतिरोध बढ्दै गए हरेक वर्ष १ करोड र प्रति ३ सेकेन्ड १ जना मानिसको मृत्यु हुनेछ। जुन खतरा भनिएका क्यान्सर जस्ता दीर्घ रोगभन्दा बढी हो। नेपालले प्रतिजैविक प्रतिरोधको समस्यालाई समाधान गर्नका लागि व्यापक प्रयासहरू गरिरहेको छ।
एनएपी-एएमआर जस्ता योजनाहरू लागू गरेर, नेपालले एएमआरको प्रभावलाई कम गर्न र भविष्यमा यसको जोखिमलाई नियन्त्रण गर्नको लागि आवश्यक कदम चालिरहेको छ। यदि नीति निर्माताहरू,स्वास्थ्यकर्मीहरु र जनताले सक्रिय रूपमा सहभागिता जनाए भने एएमआरको समस्यालाई कम गर्न र यसको प्रभावलाई नियन्त्रण गर्न सक्षम हुनेछौं। विश्व प्रतिजैविक सचेतना सप्ताहले यस दिशामा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ, जसले जनतालाई एएमआरका खतराबारे सचेत बनाउँछ र जिम्मेवार एन्टिमाइक्रोबियल प्रयोगलाई प्रोत्साहन गर्नेछ।
