मानसिक समस्या भनेको मस्तिष्क र मानसिक स्वास्थ्यसँग सम्बन्धित समस्या हो, जसले व्यक्तिको सोच, भावना, व्यवहार, र दैनिक जीवनमा असर पुर्याउँछ। यी समस्याहरू अस्थायी वा दीर्घकालीन हुन सक्छन् र सामान्य जीवनमा चुनौतीहरू उत्पन्न गर्न सक्छन्। मानसिक समस्या विभिन्न प्रकारका हुन्छन्, जस्तै:
चिन्ता (Anxiety): अत्यधिक चिन्ता, डर वा त्रासको भावना।
अवसाद (Depression): निरन्तर दुखी, नकारात्मक भावना, उत्साहको कमी र आत्मग्लानी।
द्विध्रुवीय विकार (Bipolar Disorder): अत्यधिक उत्साह (मेनिया) र गहिरो अवसाद बीचको मनोस्थिति परिवर्तन।
मनोविकार (Schizophrenia): वास्तविकता र भ्रमबीच छुट्याउन नसक्ने अवस्था। पोष्ट ट्रम्याटिक स्ट्रेस डिसअर्डर (PTSD): गम्भीर तनावपूर्ण वा आघातजन्य घटनाहरूको अनुभवपछि देखिने मानसिक तनाव।
अनिद्रा (Insomnia): लामो समयसम्म निद्रामा समस्या।
मानसिक समस्याहरूको कारण जैविक, मनोवैज्ञानिक, वा सामाजिक हुन सक्छ। यस्ता समस्या पहिचान र उपचारको लागि मनोचिकित्सक, परामर्शदाता, वा अन्य स्वास्थ्यकर्मीहरूबाट सहायता लिन सकिन्छ। नेपालमा विभिन्न मानसिक रोगहरूको उपचार सरकारी, निजी अस्पताल, मानसिक स्वास्थ्य केन्द्रहरू, र परामर्शदातामार्फत गरिन्छ। यहाँ उपलब्ध प्रमुख मानसिक रोगहरूको उपचार यस प्रकार छन्:
१. अवसाद (Depression)
दीर्घकालीन निराशा, रुचि घट्नु, र ऊर्जा कमीको उपचार मनोचिकित्सक र परामर्शदातामार्फत गरिन्छ। औषधि र थेरेपी दुवै विधि प्रयोग गरिन्छ।
२. चिन्ता विकार (Anxiety Disorders)
अत्यधिक चिन्ता, डर, वा त्रासका समस्याहरूको उपचार मानसिक स्वास्थ्य विज्ञ र औषधिको मद्दतले गरिन्छ। मानसिक सन्तुलन पुनःस्थापना गर्न थेरेपी र रिल्याक्सेसन विधि प्रयोग गरिन्छ।
३. द्विध्रुवीय विकार (Bipolar Disorder)
अत्यधिक उत्साह (मेनिया) र गहिरो अवसादबीचको परिवर्तन हुने समस्याको उपचार औषधि (मूड स्टेबिलाइजर्स) र मनोवैज्ञानिक थेरेपीबाट गरिन्छ।
४. मनोविकार (Schizophrenia)
भ्रम, मतिभ्रम, र वास्तविकता छुट्याउन नसक्ने मानसिक अवस्थाको उपचार औषधि, मनोवैज्ञानिक सहयोग, र पुनर्स्थापना कार्यक्रमबाट हुन्छ। लामो समयसम्म औषधि सेवन आवश्यक पर्न सक्छ।
५. पोष्ट ट्रम्याटिक स्ट्रेस डिसअर्डर (PTSD)
गम्भीर मानसिक आघातपछि देखा पर्ने तनाव, त्रास, र मनोवैज्ञानिक प्रतिक्रियाहरूको उपचार मनोचिकित्सक र परामर्शदाताले गराउँछन्। थेरेपी, परामर्श, र औषधिको प्रयोग गरिन्छ।
६. अनिद्रा (Insomnia)
निद्रामा समस्या वा निदाउन गाह्रो हुने अवस्थाको उपचार औषधि र मानसिक विश्राम प्रविधिहरूको प्रयोग गरी गरिन्छ।
७. ओसीडी (Obsessive Compulsive Disorder)
पुनःपुनः उही विचार आउनु (obsession) र बाध्यतात्मक व्यवहार (compulsion) गर्नुपर्ने मानसिक अवस्थाको उपचार औषधि र व्यवहार थेरेपीद्वारा गरिन्छ।
८. बच्चाहरूको मानसिक रोग (Childhood Mental Disorders)
ध्यान दिन नसक्ने (ADHD), आक्रमकता, वा आत्मविश्वासको कमी जस्ता समस्याहरूको उपचार बाल मानसिक स्वास्थ्य विज्ञद्वारा गरिन्छ।
९. मादक पदार्थको दुरुपयोग (Substance Use Disorder)
मादक पदार्थको लत र यसबाट हुने मानसिक समस्या जस्तै डिपेन्डेन्सी (Dependence) र विथड्रल (Withdrawal) लक्षणहरूको उपचार डिटोक्सिफिकेसन, थेरेपी, र पुनर्स्थापना कार्यक्रममार्फत गरिन्छ।
१०. भोजनसम्बन्धी विकार (Eating Disorders)
अनियन्त्रित खानपान, शरीरको तौलको अत्यधिक चिन्ता, र खाना नखाने वा धेरै खाने समस्याहरूको उपचार मनोचिकित्सक र आहार विशेषज्ञद्वारा गरिन्छ। मानसिक रोगको औषधि महत्वपूर्ण छ किनभने यसले मस्तिष्कको रसायनिक असन्तुलनलाई सुधार गर्न मद्दत गर्छ, जसले मानसिक स्वास्थ्यमा प्रत्यक्ष असर पार्छ। मानसिक रोगहरू जस्तै अवसाद, चिन्ता विकार, सिजोफ्रेनिया, र द्विध्रुवीय विकारजस्ता समस्याहरू प्रायः मस्तिष्कका न्यूरोट्रान्समिटरहरूमा भएको असामान्यताको कारण उत्पन्न हुन्छन्। औषधिले यी रसायनहरूको सन्तुलन पुनर्स्थापित गरेर लक्षणहरू घटाउँछ र बिरामीलाई भावनात्मक स्थिरता दिन्छ। औषधिले मानसिक रोगबाट ग्रस्त व्यक्तिलाई मानसिक थकान, निराशा, वा डरजस्ता समस्याहरूलाई नियन्त्रणमा राख्न, सामान्य जीवनयापन गर्न, र थेरेपी वा परामर्शको साथमा समग्र उपचारलाई प्रभावकारी बनाउन सहयोग गर्छ।
मानसिक अस्पताल जाने समय तब आउँछ जब मानसिक रोगले व्यक्तिको दैनिक जीवनमा गम्भीर असर पार्छ र साधारण उपचार वा परामर्शदाताबाट सुधार हुँदैन। यहाँ मानसिक अस्पताल जानुपर्ने मुख्य कारणहरू छन्:
गम्भीर मानसिक समस्या: जब चिन्ता विकार, सिजोफ्रेनिया, द्विध्रुवीय विकार, वा अन्य मानसिक रोगहरूको लक्षण अत्यधिक गम्भीर हुन्छन् र व्यक्तिले आफ्नो व्यवहार नियन्त्रण गर्न गाह्रो महशुस गर्छ। खतरा हुने अवस्था: जब व्यक्तिमा आत्महत्याको विचार आउँछ, आक्रामक व्यवहार देखिन्छ, वा अन्य व्यक्तिहरूलाई हानि पुर्याउने सम्भावना हुन्छ, त्यस्तो अवस्थामा मानसिक अस्पतालको सहयोग आवश्यक हुन्छ। औषधिको प्रभावकारिता कम हुनु: यदि औषधि र थेरेपीको नियमित उपचारले असर नगर्ने स्थिति आउँछ भने, विशेषज्ञद्वारा गहिरो उपचारका लागि अस्पतालमा भर्ना हुन आवश्यक पर्छ।
डिटोक्सिफिकेसन र पुनर्स्थापना: मादक पदार्थको दुरुपयोग वा लतको समस्या हुँदा, अस्पतालको विशेष सुविधा आवश्यक पर्छ जहाँ डिटोक्सिफिकेसन (शरीरबाट नकारात्मक पदार्थ हटाउने प्रक्रिया) र पुनर्स्थापना कार्यक्रम उपलब्ध हुन्छन्। मनोवैज्ञानिक संकट: आघातपूर्ण घटनाहरूपछि व्यक्ति भावनात्मक रूपमा स्थिर हुन नसकेर गम्भीर मानसिक संकटमा पर्दा तत्काल अस्पतालमा जान आवश्यक हुन्छ। यस्ता परिस्थितिहरूमा, मानसिक अस्पतालको विशेषज्ञ सहयोग, औषधि व्यवस्थापन, थेरेपी, र आवश्यक परेमा शारीरिक सुरक्षासहितको उपचार आवश्यक हुन्छ।
मानसिक अस्पताल , लगनखेलमा उपचार गराएका बिरामीको तथ्यांक :
नेपालमा मानसिक रोगसम्बन्धी धेरै भ्रम र गलत धारणाहरू रहेका छन्, जसले उपचारमा ढिलाइ र सामाजिक कलंक उत्पन्न गर्छ। धेरैले मानसिक रोगलाई कमजोरी वा चरित्रगत दोषको रूपमा हेर्ने गर्छन्, जसकारण मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू भएका व्यक्तिहरूलाई कमजोर, पागल, वा अव्यवस्थित भनेर गलत रूपमा बुझिन्छ। मानसिक रोगलाई कुनै भूतप्रेत, देवदोष, वा कर्मको परिणामको रूपमा पनि लिने चलन छ, जसले गर्दा धेरैजसो पीडितहरू परम्परागत धामीझाँक्री वा ज्योतिषीकहाँ जाने गर्छन्। औषधि वा चिकित्सकीय उपचार आवश्यक नपर्ने र यो समस्या स्वाभाविक रूपमा ठीक हुने विश्वासले पनि मानसिक स्वास्थ्यलाई बेवास्ता गरिन्छ। यी भ्रमहरूले व्यक्तिहरूलाई समयमै उपचार खोज्न नदिने मात्र होइन, मानसिक रोग भएको व्यक्तिप्रति समाजमा नकारात्मक दृष्टिकोण पैदा गर्छ, जसले उनीहरूको मानसिक र सामाजिक अवस्थालाई झन् बिगार्छ।
नेपालको मानसिक स्वास्थ्य सुधार गर्नका लागि सर्वप्रथम मानसिक स्वास्थ्यबारे सचेतना फैलाउनु अत्यावश्यक छ। जनतामा मानसिक रोगप्रति रहेका भ्रम र सामाजिक कलंक हटाउन शिक्षा, मिडियार समुदायस्तरमा अभियानहरू चलाउनुपर्छ। मानसिक स्वास्थ्य सेवाहरूलाई सुलभ बनाउन गाउँदेखि शहरसम्म सरकारी र निजी स्वास्थ्य संस्थामा विशेषज्ञ सेवाहरू विस्तार गर्न आवश्यक छ। चिकित्सक र स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई मानसिक स्वास्थ्यको क्षेत्रमा थप तालिम र स्रोत उपलब्ध गराएर गुणस्तरीय उपचार सुनिश्चित गर्न सकिन्छ। साथै, मानसिक स्वास्थ्य सम्बन्धी कानूनी संरचना बलियो बनाएर, रोजगार, शिक्षा, र सामाजिक सुरक्षामा मानसिक रोगबाट प्रभावित व्यक्तिहरूलाई समावेशी बनाउन पहल गर्नुपर्छ। औषधि र परामर्श सेवाहरूको पहुँच सजिलो बनाउने, मादक पदार्थ दुरुपयोग रोक्ने कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्ने, र समुदायको सहयोगमार्फत पुनर्स्थापना कार्यक्रमलाई व्यापकता दिनु आवश्यक छ। समग्रमा, मानसिक स्वास्थ्यलाई राष्ट्रिय प्राथमिकतामा राख्दै नीति र व्यवहारमा ठोस सुधार गर्न जरुरी छ।
(विभिन्न चिकित्सक र आफ्नो कार्यस्थलबाट संकलन गरिएको)
