ह्वाइटहल अध्ययन एउटा महत्वपूर्ण शोध हो, जसले स्वास्थ्यमा सामाजिक-आर्थिक अवस्थाको प्रभावलाई गहिरो रूपमा अध्ययन गरेको छ।
सन् १९६७ मा बेलायतको सरकारी कर्मचारीहरूमा सुरु भएको यो अध्ययनले के प्रमाणित गर्यो भने, स्वास्थ्यमा केवल व्यक्तिगत बानी, आहार, र चिकित्सा सेवा मात्र प्रभावकारी हुँदैनन्। यसमा व्यक्तिको आर्थिक स्थिति, कामको स्तर, शैक्षिक योग्यता, र सामाजिक वातावरणले पनि ठूलो भूमिका खेल्छ।
यस अध्ययनले स्वास्थ्य नीति निर्माणमा नयाँ दृष्टिकोण ल्याएको छ, जसले स्वास्थ्यमा सामाजिक असमानताको असरलाई सम्बोधन गर्नुपर्ने आवश्यकता औंल्याएको छ।
सामाजिक-आर्थिक अवस्था र स्वास्थ्यबीचको सम्बन्ध
सामाजिक-आर्थिक अवस्था भन्नाले व्यक्तिको आर्थिक हैसियत, शिक्षा, व्यवसाय, आवासको स्तर, र समाजमा उसको स्थानलाई बुझिन्छ।
अध्ययनहरूले गरिबी, कमजोर शिक्षा र निम्न स्तरको काम गर्ने व्यक्तिहरूमा विभिन्न स्वास्थ्य समस्याहरूको जोखिम उच्च हुने देखाएका छन्। यो कारणले गर्दा कम आर्थिक अवस्थाका मानिसहरूमा हृदय रोग, मधुमेह, मानसिक समस्या र तनाव जस्ता समस्या धेरै देखिन्छन्।
उदाहरणका लागि निम्न आय भएका मानिसहरूमा पोषणयुक्त आहार, राम्रो स्वास्थ्य सेवा, र आरामदायी आवासको पहुँच सीमित हुन्छ, जसले गर्दा उनीहरूको शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्य बिग्रिन सक्छ। यस्ता मानिसहरूमा रोग लाग्ने सम्भावना बढी हुन्छ र उपचारका लागि आवश्यक स्रोतहरू पनि प्रायः अभावमा हुन्छन्। त्यसैले, समाजमा स्वास्थ्य असमानता मुख्यतया आर्थिक अवस्थाबाट प्रभावित हुन्छ।
ह्वाइटहल अध्ययन कसरी सञ्चालन गरियो?
व्हाइटहल
सन् १९६७ मा सुरु भएको यो पहिलो चरणको अध्ययनले बेलायती सरकारी कार्यालयहरूमा काम गर्ने करिब १८ हजार पुरुष कर्मचारीहरूको स्वास्थ्य अवस्थालाई विश्लेषण गर्यो। यसले देखायो कि, निचोस्तरमा काम गर्ने कर्मचारीहरूमा हृदय रोग, तनाव र अन्य स्वास्थ्य समस्याहरू उच्चस्तरमा देखिन्छन्। तर अध्ययनमा महिला कर्मचारीहरूको सहभागिता नगरेका कारण यो अध्ययन थोरै सीमित रह्यो।
व्हाइटहल (१९८५-वर्तमान)
यस अध्ययनको दोस्रो चरण सन् १९८५ मा सुरु भयो, जसमा महिला कर्मचारीहरू पनि समावेश गरिए। यस चरणले अध्ययनलाई अझ विस्तारित बनायो, जहाँ मानसिक स्वास्थ्य, कामको तनाव, सामाजिक समर्थन र जीवनशैली जस्ता विभिन्न पक्षहरूलाई गहिरो रूपमा विश्लेषण गरियो। अध्ययनले देखायो कि समाजमा आर्थिक-सामाजिक भिन्नताका आधारमा मानिसहरूको मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्यमा ठूलो भिन्नता हुन्छ।
उदाहरणका लागि, कम वेतन भएका वा काममा निर्णय गर्न स्वतन्त्रता नभएका मानिसहरूमा तनाव र मानसिक स्वास्थ्य समस्या बढी देखिन्छ।
यस अध्ययनका सीमा
यस अध्ययनको केही सीमाहरू छन्, जसले गर्दा यसको निष्कर्षहरूलाई सबै क्षेत्रमा लागू गर्न कठिन हुन्छ:
• बेलायती कर्मचारीहरूमा केन्द्रित: यो अध्ययन मुख्यतः बेलायती सरकारी कार्यालयका कर्मचारीहरूमै केन्द्रित भएकाले विभिन्न समुदाय वा देशमा यसका निष्कर्षहरूको सटिकता निश्चित छैन।
• महिलाको कम प्रतिनिधित्व: पहिलो चरणमा महिलाहरूको सहभागिता नहुँदा सामाजिक–आर्थिक अवस्थाको प्रभावलाई अझै विस्तारित तरिकामा अध्ययन गर्न सकिएको छैन।
• अन्य स्वास्थ्य निर्धारणकर्ताको (Determinants of Health) अभाव: यसले अन्य वातावरणीय र व्यक्तिगत स्वास्थ्य निर्धारणकर्ताहरूलाई संलग्न नगरेको कारण, निष्कर्ष सीमित हुनसक्छ।
प्रमुख निष्कर्षहरू
ह्वाइटहल अध्ययनका मुख्य निष्कर्षहरू यस प्रकार छन्:
• सामाजिक-आर्थिक असमानता: अध्ययनले देखायो कि, निचोस्तरका कर्मचारीहरूमा उच्च वर्गीय कर्मचारीहरूको तुलनामा हृदय रोग, मधुमेह र तनाव जस्ता रोगहरूको जोखिम धेरै हुन्छ।
• कामको नियन्त्रणको कमी: काममा निर्णय गर्न स्वतन्त्रता नहुने, कमजोर कामको वातावरणमा काम गर्ने वा तनावपूर्ण स्थितिमा रहने कर्मचारीहरूमा मानसिक स्वास्थ्य समस्या र हृदय रोगको सम्भावना धेरै हुन्छ।
• स्वास्थ्यमा मात्र नभई जीवनशैलीमा पनि असमानता: उच्च वर्गका व्यक्तिहरूमा स्वस्थ जीवनशैलीको अपनाउने सम्भावना बढी हुने देखिएको छ, जसले गर्दा उनीहरूमा रोगको जोखिम कम हुन्छ।
सिफारिस
यो अध्ययनले स्वास्थ्य नीति निर्माणमा निम्न सिफारिस गरेको छ:
• स्वास्थ्यका सामाजिक निर्धारणकर्ताहरूलाई (Social determinants of health) प्राथमिकता दिनु।
स्वास्थ्य नीति निर्माण गर्दा केवल चिकित्सा सेवा वा अस्पतालको सुविधा मात्र केन्द्रित हुनु हुँदैन। स्वास्थ्यमा आर्थिक, सामाजिक, र वातावरणीय पक्षहरूले गहिरो प्रभाव पार्छन्। व्यक्तिको आर्थिक स्थिति, रोजगारको प्रकार, आवासको स्तर र समाजमा पहुँचलाई ध्यानमा राखेर नीति निर्माण गर्दा स्वास्थ्यमा सुधार आउन सक्छ।
• मानसिक स्वास्थ्य सेवाको विस्तार
मानसिक स्वास्थ्य सेवामा विशेष ध्यान दिनुपर्छ। विशेषगरी, कमजोर वर्गका मानिसहरूलाई मानसिक स्वास्थ्य सहयोग आवश्यक छ, किनकि उनीहरूमा तनाव र मनोवैज्ञानिक समस्या धेरै देखिन्छ। मानसिक स्वास्थ्य सेवा पहुँचमा वृद्धि गर्नाले मानिसहरूको समग्र स्वास्थ्यमा सुधार आउन सक्छ।
• स्वास्थ्यमा समान पहुँचको सुनिश्चितता
स्वास्थ्य सेवा सबै वर्ग र तहमा समान रूपमा उपलब्ध गराउन कार्यक्रमको विकास गर्नुपर्ने सिफारिस यसले गरेको छ। स्वास्थ्य बीमा र सामाजिक सहायता कार्यक्रमले स्वास्थ्य असमानताको अन्तर कम गर्न मद्दत पुर्यााउन सक्छ।
नेपालले यस अध्ययनबाट कसरी लाभ लिन सक्छ?
नेपालजस्तो विविधतायुक्त र सामाजिक–आर्थिक असमानता भएको देशले व्हाइटहल अध्ययनबाट धेरै लाभ लिन सक्छ। यसका केही उपायहरू निम्न छन्:
१. स्वास्थ्यका सामाजिक निर्धारणकर्तामा आधारित नीति निर्माण
नेपालमा स्वास्थ्यमा ठूलो प्रभाव पर्ने आर्थिक, शैक्षिक, र सामाजिक अवस्था अझै पनि फरक-फरक छ। गरीबी, शिक्षा अभाव, र उचित आवासको कमीले स्वास्थ्यमा प्रत्यक्ष असर पुर्याउँछ। स्वास्थ्य नीति निर्माण गर्दा आर्थिक-सामाजिक अवस्थालाई केन्द्रित गरेर नीति बनाउँदा स्वास्थ्य सेवा पहुँचमा सुधार गर्न सकिन्छ।
२. मानसिक स्वास्थ्य सेवामा लगानी बढाउने
मानसिक स्वास्थ्य नेपालमा प्राथमिकतामा पर्ने क्षेत्र होइन। गरिबी, बेरोजगारी, र कमजोर सामाजिक समर्थनले मानसिक स्वास्थ्यमा नकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ। त्यसैले, मानसिक स्वास्थ्यमा ध्यान दिएर समुदायमा सेवा पुर्याउनु आवश्यक छ।
३. समान स्वास्थ्य पहुँचको विस्तार
दुर्गम र गरिबीपीडित क्षेत्रमा स्वास्थ्य सेवाको अभाव छ। स्वास्थ्यमा समानता ल्याउन, स्वास्थ्य सेवाहरू विशेषगरी ग्रामीण क्षेत्रमा पुर्याउनु महत्वपूर्ण छ। यसका लागि स्वास्थ्य बीमा, मोबाइल क्लिनिक र स्वास्थ्य स्वयंसेवक कार्यक्रम प्रभावकारी हुन सक्छ।
४. सामुदायिक जागरूकता कार्यक्रम
समुदायमा सामाजिक-आर्थिक अवस्थाका कारण हुने स्वास्थ्य समस्याबारे जनचेतना जगाउन विभिन्न कार्यक्रम सञ्चालन गर्न सकिन्छ। यसले स्वास्थ्य र सामाजिक-आर्थिक अवस्थाबीचको सम्बन्ध बुझ्न मद्दत गर्छ।
निष्कर्ष
ह्वाइटहल अध्ययनले देखाएको छ कि, स्वास्थ्यमा आर्थिक-सामाजिक अवस्थाको ठूलो प्रभाव पर्छ। नेपालको स्वास्थ्य नीति निर्माण गर्दा यी पाटाहरूलाई ध्यानमा राखेर नीति बनाउन सके जनताको स्वास्थ्य अवस्थामा सुधार ल्याउन मद्दत पुग्नेछ। यस अध्ययनबाट नेपालले सामाजिक असमानता घटाउँदै, समुदायलाई स्वस्थ बनाउने लक्ष्यमा ठूला उपलब्धि हासिल गर्न सक्छ।
