कोभिड १९ का बारेमा धेरै संवादहरु भइरहेका छन्। भाइरसका बारेका केही कुराहरु पत्ता लागेका छन् तर खोज्नपर्ने कुराहरु अझै धेरै छ। हाम्रो देशमा मात्र नभएर विकसित भनिएका देशहरुमा समेत स्वास्थ्यमा लगानी धेरै छैन। संसार मनोरञ्जनमा धेरै लगानी गर्छ। त्यसकारण पनि कोरोना मात्र होइन अरु धेरै भाइरसहरुका बारेमा हामीलाई धेरै थाहा छैन। संकटको बेला मात्र यसको आवस्यकता महसुस हुने भए पनि प्रायजसो हाम्रो जस्तो विकासोन्मुख देशहरुमा संकट टरेपछि समस्या बिर्सने गरिन्छ। यस कारण हाम्रो तयारी पुर्ण हुँदैन। अन्तमा मारमा पर्ने सोझा गरिब जनताहरु मात्र हुन्छन्।
कोभिड १९का कारण हाम्रो गाउँ छिमेकमा अथवा आफ्नै घरमा अकास्मत कोही अनपेक्षित आफन्त÷छिमेकीको मृत्यु भएको हामी सबैले देखे सुनेकै छौँ। अस्पताल महिनौं बस्न परेको, आइसीयूमा धेरै दिन बस्न परेको धेरै उदाहरण छन्। यो दोस्रो लहरमा सिकिस्त बिरामी हुनेहरुको संख्या उल्लेख्य छ। यस्तो लाग्छ कोभिडले नछोएको कुनै घर छैन। मृत्यु दर पहिलाकोभन्दा सामान्य बढी भएपनि धेरै मानिसहरुमा संक्रमण भएका कारणले मृत्युको संख्या बढी देखिएको हो। यो लहरमा वृद्ध वृद्धाहरुमात्र नभएर युवा युवतीहरुको पनि पहिलाको भन्दा बढी मृत्यु भएको छ। वृद्ध वृद्धाहहरुले खोप पाइसकेकाले मृत्यु दरमा केही सुधार आएको पक्कै हो। खोपको प्रभावकारीता राम्रो भएको हामी सबैले अनुभव गरिरहेकै छौं। खोप लगाएका मानिसहरुलाई कोभिड नलाग्ने देखि लिएर कोभिड लागिहाले पनि प्रायलाई रोगले सिकिस्त नबनाउने देखिएको छ।
महामारीको सुरुका अवस्थामा ढल्कदै गरेको उमेर, पुरुष जात र दीर्घ रोग भएकाहरुमा बढी जोखिम हुने बताइएको थियो। तर अरु कुनै रोग नभएकाहरु पनि मृत्युको मुखमा पुगेको प्रशस्त उधाहरण छन्। दीर्घ रोगीहरुलाई केही नभएको उधाहरणहरु पनि प्रशस्त छन्। तसर्थ यी जोखिमहरुका उदाहरणहरुले मात्र रोगद्धारा हुने जोखिमको सम्भावना बताउन सकिदैन। भाइरसले अचम्म रुपमा मानिसहरुलाइ छानेको आभास हुन्छ। त्यसकारण मानिसहरुमा जीनको (वंशानुगत) जोखिम पनि हुन्छ भनेर अनुमान लगाउन सकिन्छ। सामान्यतया रोगहरु कि त वंशानुगत जीनका उपज हुन्छन् कि त हामीले बाँच्ने गरेको वातावरणको प्रतिफल हुन्छन् (रोगजस्तै मानिसको सोच र व्यवहार पनि कि जीनको कि वातावरणको उपज हुन्छ।) कोभिड १९ पनि यो नियमबाट अछुतो रहन सक्दैन।
युवाहरुको ठुलो जमातले खोप लगाउन पाएको छैन। यस कारणले पनि युवाहरुमा मृत्यु दर बढेको हुनपर्छ। युवाहरु घर बाहिर बढी जाने गरेकाले पनि उनीहरुलाइ संक्रमण बढी देखिएको हो। लेखकले काम गर्ने अस्पतालमा २५ बर्षको युवाको मृत्यु भएको उदाहरण छ। एकै परिवारका (एक जीनेटिक लाइनका) सदस्यहरुलाई यो रोगको प्रकृतिमा एकरुपता आएको अनुभव छ। कुनै परिवारका हजुरबा, बुवा र नातिको मृत्यु भएका उदाहरण हामीसँग छ। कनै परिवारलाई रोग लागेपनि केही भएको छैन, कुनै परिवारलाई रोग लागेकै छैन। त्यस्तै एकै परिवारका दाजुभाइहरुको मृत्यु भएको उदाहरण पनि प्रशस्त छ। यस्तोमा भाइरसको लोडलाई मात्र (संख्या) जिम्मेवार गराउन सकिन्न। सँगै बस्यो भने भाइरसको मात्रा बढी हुने सम्भावनात भइहाल्छ तर छुट्टै बसेका दाजु भाइहरुमा पनि संक्रमणले उस्तै सिकिस्त बनाएको देखेका छांै। दाजु नेपालमा भाइ विदेशमा मृत्यु भएको केही घटनाले भाइरसको संख्यालाई मात्र दोस दिन मिल्छ भन्ने छैन। यस्तोमा जीनको प्रभाव छ भन्ने अनुमान लगाउन सकिन्छ।
भाइरसले फेक्सोका कोशीकाहरुमा अक्रमण गरेपछि कोशीकाहरुमा भएको भाइरसको रिसेप्टर सँग समाहित हुन्छ। त्यो रिसेप्टरहरुलाई एसिइटु रिसेप्टर भनिन्छ। एसिइटु रिसेप्टरमा (र टिएमपिआरएसएस टु) गडबडी भएका मानिसहरुलाई यो रोग सर्न सक्ने सम्भावना उच्च भएको केही अनुसन्धानले देखाएको छ। यो रिसेप्टरमा भएको गडबडीले क्यानसरका बिरामीहरु, पुरुषहरु, मुटु र फोक्सोका दीर्घ रोगीहरुलाइ किन कोभिड १९ले जोखिम बढी छ भनेर उत्तर दिनसक्छ। एसिइटु एक्स क्रोमोजोममा हुने भएकाले पनि पुरुषहरुमा संक्रमणको जोखिम बढी भएको हुनसक्छ। अर्को जीन (टिएमपिआरएसएस टु) देखिएका मानिसहरुलाई पनि कोभिडको जोखिम उच्च छ। उक्त जीन बच्चाहरुमा कम हुने भएकाले औषत रुपमा बच्चाहरु कोभिड १९को कम जोखिममा हुन्छन् भन्न सकिन्छ। उक्त नतिजा अमेरिकामा गरेको एक अनुसन्धानको आधारमा हो। एक अनुसन्धानका आधारमा मात्र एकिनका साथ कुनै पनि भनाइ मान्न सकिन्न। यो खोजलाइ अरु थप अनुसन्धानको आवश्यकता पर्छ।
हाम्रो शरीरमा २३ क्रोमोजोमहरु हुन्छन्। त्यस मध्यको १२ क्रोमोजोममा भएको डिएनएको एक खण्ड (ह्यापलोटाइप) जो नियान्डरथलहरुबाट (हाम्रा पुर्खा, आदि मानवहरु) वंशानुगत रुपमा आएको छ। उक्त जीन भएका मानिसहरुलाई सिकिस्त बिरामी हुने सम्भावना २२ प्रतिशतले घटेको देखिएको छ। यस्तो ह्याप्लोटाइप अफ्रिका बाहिरका मानिसहरुमा प्रशस्त भेटिएको छ। नियान्डरथल आदि मानवहरु युरेसियामा र डेनिसोभान आदि मानवहरु एसियामा (दिदी बहिनीहरु) ५ लाख बर्ष पहिले विकशित भएको पत्ता लगाइएको छ। ४०००० बर्ष पहिले उनीहरु विलुप्त भएर गएपनि उनीहरुका केही जीनहरु आजसम्म मानिसहरुलाई प्रभाव पारिरहेका छन्। यस्ता जीनहरुले अफ्रिका बाहिर बाँच्न अनूकुलन (एडप्टेसन) गर्न सहयोग गरेको थियो। यस्ता जीनहरुका मद्धतले मानिसहरु सदाकालदेखि भइरहेका अनेकन महामारीबाट बच्न सफल भइरहेको छ। यस्ता जीनहरुमा रोगको प्रतिरोधात्मक क्षमता पनि (जो जन्मसिद्ध पाइन्छ अनि जो जन्मेपछि बन्छ) अन्तर्निहित भएको हुन्छ। यो (ओएस लोकस) जीनको खण्ड आर एन ए भाइरसहरु जस्तै हेपाटाइटिस सी भाइरस, वेस्ट नाइल भाइरस, सार्स भाइरसका विरुद्ध सुरक्षात्मक छ।
अर्को अनुसन्धानमा क्रोमोजोम तीनमा भएको जीनको समुहले सास फेर्न नसकेर (रेस्पिरेटरी फेलिएरले) गम्भीर बिरामी गराइदिने देखिएको छ। यस्ता जीनको समुह भएका मानिसहरु दुई गुणा बढी जोखिममा हुन्छन्। यो जीनलाई पनि नियान्डरथलहरुबाट विरासत प्राप्त भएको मान्न सकिन्छ (विरासत धनमा मात्र हुँदैन रोगमा पनि हुन्छ।) दक्षिण एसियामा यस्तो जीन हुनेको संख्या ५० देखि ६५ प्रशिसत छ। यूरोपमा यो १६ प्रतिशत मात्र छ। यो जीन पुर्वी एसियामा शून्य जस्तै छ। पुर्वी एसियामा यो जीन नकारात्मक छनौटका (नेगेटिभ सेलेक्सन) कारणले विलुप्त भएको हुनुपर्छ। यसले अहिले नकारात्मक असर पारेपनि कुनै समयमा मानव विकाशको क्रममा कुनै किटाणु विरुद्ध लड्न सहयोग पुर्यायको अनुमान गर्न सकिन्छ।
यस्ता जीनहरुको अनुसन्धान विकसित देशहरुमा भइरहेका छन्। हाम्रो जस्तो देशमा अनुसन्धान गर्न पर्याप्त स्रोत साधनहरु छैनन्। तर हामीहरु पत्ता लगाइएका जानकारीहरु संकलन गरेर चिन्तन मनन गर्न सक्छौं। समग्रमा हेर्दा भाइरस र जीनहरुको एक अर्कामा सम्बन्ध भएको हाम्रो व्यक्तिगत अनुभव र केही लेखहरुले देखाएका छन्। यसको थप अनुसन्धान हुन बाँकी छ। तत्कालका लागि हामी सजक हुन पर्ने कुरा के छ भने कुनै परिवारमा कोही सिकिस्त बिरामी भएको छ भने परिवारका अरु सदस्यहरु उच्च सतर्कतामा बस्नुपर्छ। अब क्रमश अस्पतालका बेडहरु खाली हुँदै गरेकाले सकेको खण्डमा अस्पताल लगेरै उपचार गराउँदा राम्रो हुन्छ। बिरामीहरुलाई दोस्रो हप्तामा जोखिम बढी भएको व्यवहारीक अनुभवले सिकाएको छ। त्यसैले रोग लागेको दोस्रो हप्ता उच्च सतर्कता अपनाउनुपर्छ। यसका बाबजुद कोसँग कुन जीन छ भन्न नसकिने भएकाले हर कोही खतराको सुचिमा छ। स्वास्थ्यका आधारभूत मान्यताहरु सबैले अपनाउनुको अर्को विकल्प छैन।
-(डा ढकाल धुलिखेल अस्पतालमा कार्यरत छन्)
