‘सबैका लागि स्वच्छ हावा र स्वस्थ फोक्सो’ भन्ने नाराका साथ यस वर्ष २५ सेप्टेम्बरका दिन विश्व फोक्सो दिवस नेपालसहित विश्वभर मनाइँदैछ। तर, स्वच्छ हावाको अभाव अर्थात् वायु प्रदूषणका कारण विश्वमा बर्सेनि लाखौं मानिसहरुको मृत्यु हुने गरेको छ।
गत जुन महिनामा सार्वजनिक विश्वको वायुको स्थितिसम्बन्धी प्रतिवेदनअनुसार सन् २०२१ मा वायु प्रदूषणका कारण विश्वभर ८१ लाख मानिसको मृत्यु भएको थियो, जुन विश्वमा हुने मृत्युमा उच्च रक्तचापपछि दोस्रो ठूलो कारण हो। युनिसेफको सहयोगमा तयार पारिएको उक्त प्रतिवेदनका अनुसार वायु प्रदूषणका कारण २०२१ मा ५ वर्षमुनिका ७ लाख बालबालिकाको मृत्यु भएको थियो। वायु प्रदूषणजन्य रोगबाट दक्षिण एसिया र अफ्रिकी मुलुकहरु सबैभन्दा बढी जोखिममा छन्।
वायु प्रदूषणका कारण नेपालमा पनि श्वासप्रश्वासका रोगीहरुको संख्या बढिरहेको छ। विश्वको वायुको स्थितिसम्बन्धी प्रतिवेदनअनुसार वायु प्रदूषणका कारण नेपालमा सन् २०१८ मा करिब ३७ हजारको मृत्यु भएको थियो। नेपालमा वायु प्रदूषणको मुख्य स्रोत सवारीसाधनको धुवाँ, धुलो र बर्सेनि लाग्ने डढेलो नै हो।
यहाँ चर्चा गर्न लागिएको विषय वायु प्रदूषणभन्दा पनि फोक्सोको समस्याका बारेमा हो। तर, फोक्सोमा निम्तने समस्या निम्तने प्रमुख कारक वायु प्रदूषण नै हो। हावामा हुने स–साना कण श्वासनली हुँदै फोक्सोसम्म पुग्छनु। जसले घाँटीको एलर्जी, दमदेखि ब्रोन्काइटिसम्मका फोक्सोजन्य समस्या निम्त्याउँछन्।
कस्ता समस्या निम्तन्छन् फोक्सोमा?
मानिसको शरीरमा दुई वटा फोक्सो हुन्छन्, जसको प्रमुख काम अक्सिजन लिने र कार्बनडाइअक्साइड फाल्ने हो। श्वासप्रश्वासका अतिरिक्त मुटुलगायतका अंगमा पनि फोक्सोको भूमिका हुन्छ। वातावरणबाट श्वास लिने भएकाले श्वास नलीका अतिरिक्त फोक्सोमा समस्या आउँछ, जसमा निमोनिया, दम, ब्रोन्काइटिस, क्षयरोग, क्यान्सरजस्ता रोग पर्छन्। यसका साथै, बाथ रोगले गर्दा पनि मानिसको फोक्सोमा असर गर्छ।
कस्ता लक्षण देखिन्छन्?
फोक्सोमा समस्या आउँदा धेरै खोकी लाग्ने, खोक्दा रगत देखिने, बाक्लो खकार आउने, छाती दुख्ने, चाँडै थाक्ने, श्वास फेर्न गार्हो हुने, ज्वरो आउने, दुब्लाउँदै जाने, खान मन नलाग्नेजस्ता लक्षण देखिन्छन्।
पहिले कस्तो रोग लागेको हो, पहिचान गरेरमात्र उपचार अर्थात् निदान गरिन्छ। क्यान्सरमा कुन चरणमा छ, त्यसअनुसार उपचार गरिन्छ भने दम रहेछ भने सीओपीडी हो कि आज्मा हो, पहिचान गरेर उपचार प्रक्रिया थालिन्छ।
जाडो महिनामा किन बल्झन्छ दम?
प्रायशः जाडो महिनामा भाइरल सक्रियता बढ्ने भएकाले यस्तो बेला मानिसहरुमा दम या फोक्सोको समस्या बल्झन सक्छ। यस्तै, जाडो मौसममा मानिसहरुले हिटर तथा आगो ताप्न नजिक बस्ने भएकाले पनि फोक्सोको रोग बल्झन सक्छ। यसबाट बँच्न सिजनल फ्लुको खोप लगाइन्छ। सुरुआती अवस्थामा उपचार गरियो भने इमर्जेन्सी रुपमा भर्ना गर्नुपर्ने अवस्था आउँदैन।
बालबालिकालाई पनि फोक्सोको रोग हुन्छ?
बालबालिका पनि फोक्सोको रोगको जोखिममा हुन्छन्। दम, आज्मा, सामान्य भाइरल ज्वरो, निमोनिया, बाथ रोगजस्ता समस्याले फोक्सोमा असर गर्छ। साथै, फोक्सोमा पानी जम्ने पनि हुन्छ। फोक्सोमा हुने दम, निमोनिया, क्षयरोग, क्यान्सरजस्ता सबै खालका समस्याले ज्यानै लिने जोखिम भएकाले स्वस्थ फोक्सोका लागि सचेत हुनुपर्छ।
कोभिडपछि फोक्सोमा समस्या देखिने गरेको हो?
खासगरी कोभिडको दोस्रो लहरपछि मानिसहरुमा पोस्ट कोभिडको समस्या देखिने गरेको छ। कतिपयमा पोस्ट कोभिड फाइब्रोसिस पनि भएको पाइन्छ। ७० वर्षभन्दा माथिका मानिसहरु पहिले स्वस्थ रहे पनि कोभिड भइसकेपछि दम तथा मुटुको समस्या देखिएको पाइएको छ। पहिले फोक्सो कमजोर भएका या फोक्सोमा रोग भए पनि निष्क्रिय भएकाहरुमा कोभिडपछि यसको असर देखिने हुन सक्छ। यस्तै, कोभिडले रोग प्रतिरोधी प्रणालीलाई परिवर्तन गर्ने भएकाले पनि विभिन्न रोग लाग्ने गरेको पाइएको छ।
प्रदूषित शहर काठमाडौंमा कसरी जोगिने ?
स्वीजरल्याण्डको आइक्युएयरको विश्वव्यापी वायु प्रदूषण सूचकांकमा काठमाडौं बेला बेलामा विश्वकै प्रदूषित शहरमा पर्ने गरेको छ। त्यसमा पनि उपत्यकाको भौगोलिक वनावटका कारण यहाँको प्रदूषण लामो समयसम्म रहन्छ। यहाँको वायुमण्डलमा भएका धूलाका मसिना कण श्वासप्रश्वासका माध्यमबाट फोक्सोभित्र प्रवेश गरी श्वासप्रश्वासम्बन्धी समस्या निम्तन सक्छ। स्वस्थ व्यक्तिलाई नै असर गर्ने यस्तो अवस्थामा फोक्सोका बिरामीलाई त झन् विशेष रुपमा जोगाउनुपर्छ।
बिरामीले सकेसम्म घरबाहिर ननिस्कने, निस्कनै परे मास्क लगाउने गर्नुपर्छ। यस्तै, गाडीमा बस्दा पनि झ्याल बन्द गर्ने, नागरिक स्तरमा पनि धेरै प्रदूषण निम्त्याउने खालका गतिविधि गर्नुहुन्न। विशेष रुपमा नागरिक स्तरमा सचेतना अपनाउनुपर्छ। सरकारी स्तरमा पनि उद्योग, कलकारखाना, सवारीसाधनजस्ता प्रदूषण निम्त्याउने खालका स्रोत नियन्त्रण गर्न विशेष नीति नियमको व्यवस्था गर्नुपर्छ।
धूमपानबाट निम्तने फोक्सोको क्यान्सरका कारण नेपालमा प्रत्येक दिन ७ जनाको मृत्यु हुने गरेको तथ्यांक छ। यसैले धूमपान नगर्नु नै फोक्सोको समस्याबाट जोगिने अर्को प्रमुख उपाय हो। यद्यपि धूमपान नगर्नेमा पनि फोक्सोको क्यान्सर हुन सक्छ। तर, बढी जोखिममा धूमपान गर्नेहरु नै हुन्छन्।
(श्वासप्रश्वास तथा फोक्सो रोग विशेषज्ञ डा आचार्य नर्भिक इन्टरनेसनल अस्पतालमा कार्यरत छन्।)
