प्रत्येक वर्ष अप्रिल ७ तारिखमा मनाइने विश्व स्वास्थ्य दिवस यसपटक 'हेल्दी बिगिनिङ, होपफुल फ्युचर्स (स्वस्थ सुरुवात, आशावादी भविष्य)' भन्ने नाराका साथ विश्वभर मनाइँदैछ। यो दिवस सन् १९४८ मा विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ) को स्थापना भएको दिनको सम्झनामा सुरु गरिएको हो, जसको उद्देश्य विश्वव्यापी स्वास्थ्य प्रणाली सुधार, जागरुकता अभिवृद्धि र स्वास्थ्य अधिकारलाई संस्थागत बनाउनु हो।
नेपालमा स्वास्थ्यको वर्तमान अवस्था
नेपालले विगत दुई दशकमा केही स्वास्थ्य सूचकहरूमा उल्लेखनीय सुधार हासिल गरेको छ। सन् २००० मा औसत आयु ६५.४ वर्ष रहेकोमा सन् २०२१ मा ७० वर्ष पुगेको छ (डब्लुएचओ, २०२३। बाल मृत्युदर, मातृ मृत्युदर, र संक्रामक रोगहरूको नियन्त्रणमा महत्वपूर्ण प्रगति भएको छ। उदाहरणका लागि, नेपालले २०१४ मा पोलियोमुक्त राष्ट्रको मान्यता पाएको हो। खोप अभियान, सार्वजनिक स्वास्थ्य कार्यक्रम, र महिला स्वास्थ्य स्वयंसेविकाको सक्रियताले यसमा उल्लेखनीय योगदान दिएका छन्।
तर, पछिल्लो समय नेपाल गैर-संक्रामक रोगहरू (एनसीडीज्) को चुनौतीसँग जुधिरहेको छ। नेपाल स्वास्थ्य अनुसन्धान परिषद् (एनएचआरसी)का अनुसार, हाल नेपालमा मृत्यु हुने प्रमुख कारणहरूमा हृदयाघात, स्ट्रोक, मधुमेह, उच्च रक्तचाप, र क्यान्सर परेका छन्। एनसीडीज् हाल कुल मृत्युको ६६ प्रतिशत भाग ओगटिरहेको तथ्यले पनि यसको गम्भीरता देखाउँछ।
सेवा पहुँचमा असमानता
देशका दुर्गम तथा भौगोलिक दृष्टिले जटिल क्षेत्रमा अझैपनि गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवाको पहुँच निकै सीमित छ। स्वास्थ्य संस्थाहरूमा आवश्यक पूर्वाधार, औषधि तथा दक्ष जनशक्तिको अभाव रहेको पाइएको छ। स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालय (२०२२) अनुसार, नेपालको ७७ जिल्लामध्ये २६ जिल्लामा दरबन्दी अनुसार विशेषज्ञ चिकित्सकको उपस्थिति छैन।
मानसिक स्वास्थ्य र जलवायुजन्य चुनौती
मानसिक स्वास्थ्यसम्बन्धी सेवामा पनि अझै पर्याप्त सुधार हुन सकेको छैन। २०२० को एनएचआरसी सर्वेक्षण अनुसार, २० प्रतिशत भन्दा बढी वयस्क नेपालीहरूमा कुनै न कुनै प्रकारको मानसिक समस्या देखिएको थियो, तर सोही अनुपातमा उपचार पाउने दर १० प्रतिशत भन्दा कम छ।
जलवायु परिवर्तनको असर पनि जनस्वास्थ्यमा देखा पर्न थालेको छ। पहाडी र उच्च भूभागमा डेंगु र मलेरिया जस्ता रोगहरूको प्रसार, तथा काठमाडौँ उपत्यकाको अत्यधिक वायु प्रदूषण (एक्युआई > २०० प्रायः दिन) स्वासप्रश्वासका रोगहरूका लागि जोखिमकारक बनिरहेका छन्।
भावी दिशा: समानता, नवप्रवर्तन र दिगोपन
'स्वास्थ्य कुनै विलासिता होइन, यो आधारभूत अधिकार हो' भन्ने अवधारणालाई व्यवहारमा उतार्न अब नीति निर्मातादेखि नागरिकसम्मको साझा प्रतिबद्धता आवश्यक छ।
सरकारले स्वास्थ्य पूर्वाधारमा लगानी, ग्रामीण भेगमा सेवा विस्तार, र स्वास्थ्यकर्मीहरूको सम्मानजनक सेवा सुरक्षाको प्रत्याभूति गर्नुपर्छ। साथै, युवा पुस्ताले स्वास्थ्य शिक्षा, मानसिक स्वास्थ्य चेतना, र स्वस्थ जीवनशैली प्रवर्द्धनमा अग्रसर भूमिका खेल्नुपर्छ।
निष्कर्ष
नेपालले विगतका उपलब्धिहरूलाई सुदृढ गर्दै, अबका चुनौतीहरूप्रति रणनीतिक ढंगले अग्रसर हुन आवश्यक छ। स्वास्थ्य अधिकारको संस्थागत सुनिश्चितता, समान पहुँच, र गुणस्तरीय सेवाको आधारमा मात्र स्वस्थ, सशक्त र समृद्ध नेपाल सम्भव छ।
