दशैं नेपालीको संस्कृतिसँग जोडिएको प्रमुख चाड हो। यो खानपानसँग विशेष सम्बन्ध राख्ने पर्व पनि हो। दशैंमा सामान्यतया अन्य समयभन्दा बढी मात्रामा माछा, मासु, दूध, दही लगायतका परिकार खाने चलन छ। तर धेरैले यस समयमा स्वास्थ्यलाई बेवास्ता गरेर खानेकुरा सेवन गर्ने भएकाले अल्पकालीन र दीर्घकालीन स्वास्थ्य समस्या निम्तिन सक्छ। यसै विषयमा — दशैंमा कस्तो खानपान शैली अपनाउनुपर्छ, माछा–मासु र दुधजन्य पदार्थको सेवन कसरी र कति गर्दा स्वास्थ्यमा असर नपर्छ, चाडपर्वका समयमा शारीरिक व्यायाम आवश्यक छ कि छैन भन्नेबारे पोषणविद् अतुल उपाध्यायसँग गरिएको भिडियो संवादको मुख्य अंश :
दशैंको खानपान कस्तो हुनुपर्छ?
दशैं संस्कृतिसँगै जोडिएको पर्व भएकाले यसको खानपान पनि एक प्रकारको संस्कार हो। तर संस्कारको रुपमा लिइने खानपानमा ध्यान नपुर्याउँदा स्वास्थ्यमा प्रतिकूल असर पर्न सक्छ।
दशैंलाई सामान्यतया माछा-मासु, दही–दूध खाने चाडको रूपमा बुझिन्छ। तर फाइबरयुक्त तरकारी र हरियो सागसब्जीको प्रयोग पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण हुन्छ। पछिल्ला वर्षमा दशैंमा चिल्लो, गुलियो खानेकुरा र मदिराको अत्यधिक प्रयोग हुने गरेको छ। साथै सामाजिक हैसियत देखाउने संस्कारका कारण पनि अनावश्यक बढी खानपान बढ्दो छ।
दशैंमा कस्तो खानेकुरा खाँदा सहजै पच्छ?
शरीरलाई आवश्यक कार्बोहाइड्रेट, प्रोटिन, भिटामिन, खनिज र बोसो सन्तुलित मात्रामा मिसिएको भोजन सजिलै पच्छ। कुनै पोषक तत्व अत्यधिक भएमा पचाउन गाह्रो हुन्छ।
धेरै चिल्लो, गुलियो खानेकुरा वा मदिराले पाचन प्रणालीमा नकारात्मक असर गर्छ। त्यसैले दशैंमा विशेष परिकार भनेर अत्यधिक खानेभन्दा दैनिकजस्तै सन्तुलित खानपान अपनाउनु उत्तम हुन्छ।
माछा–मासु र दुधजन्य पदार्थ कति मात्रामा खाने?
सामान्यतया अन्य समयमा जस्तो खानपान शैली दशैंमा पनि निरन्तरता दिनु नै उचित हुन्छ। धेरै खानेकुरा शरीरलाई हानिकारक हुने भएकाले मात्रा नियन्त्रण आवश्यक छ। मधुमेह (डायबिटिज), उच्च रक्तचाप भएका व्यक्तिहरूले विशेष सावधानी अपनाउनुपर्छ। खानपान पनि व्यक्तिको पचाउने क्षमतामा भर पर्ने भएकाले एकैपटक बढी खानेभन्दा सन्तुलित मात्रामा खाने सुझाब दिइन्छ।
दशैंमा व्यायाम आवश्यक हुन्छ?
व्यायाम केवल चाडपर्वमा मात्र नभई दैनिक जीवनमै आवश्यक हुन्छ। तर दशैंमा अन्य समयभन्दा बढी खान र कम काम हुने भएकाले यस अवधिमा व्यायाम झन् महत्त्वपूर्ण हुन्छ। सामान्यतया दैनिक ३० मिनेट व्यायाम पर्याप्त मानिन्छ। दशैं वा चाडपर्वका समयमा भने कम्तीमा ४० मिनेटसम्म व्यायाम गर्न सुझाव दिइन्छ। खानापछि रगतमा ग्लुकोजको मात्रा बढ्ने भएकाले व्यायामले ग्लुकोज नियन्त्रणमा सहयोग गर्छ। लामो समयसम्म ग्लुकोज उच्च रहँदा डायबिटिजको जोखिम बढ्ने भएकाले व्यायामलाई अपरिहार्य मानिन्छ।
माछा-मासुको सेवन कति हानिकारक मानिँदैन?
माछा-मासु कति मात्रामा खाने भन्ने भन्दा पनि मासुसँग कस्तो खानेकुरा खाने भन्ने कुरामा ध्यान दिन आवश्यक हुन्छ। खानाको प्लेटमा ५०% सागपात तथा फलफूल समावेश गर्नुपर्छ। बाँकी ५०% मा भात, मासु, दाललगायतका परिकार राख्दा शरीरलाई आवश्यक फाइबर पुग्छ।
माछा-मासु मात्रै अत्यधिक खाँदा के हुन्छ?
माछा–मासु मात्रै अत्यधिक मात्रामा खाँदा शरीरमा प्रोटिनको मात्रा अत्यधिक हुन सक्छ, जसले स्वास्थ्यमा नकारात्मक असर ल्याउँछ। पकाउने तरिकामा पनि स्वास्थ्य निर्भर हुन्छ। नेपाली परिकारमा बढी तेल र मसला प्रयोग गर्ने चलन छ, जसले कोलेस्ट्रोल वृद्धि र डायबिटिजको जोखिम बढाउँछ। त्यसैले मासु पकाउँदा बढी तेल र मसालाको प्रयोग नगर्नु राम्रो हुन्छ। विशेषगरी **रेड मिट (रातो मासु)**को अत्यधिक सेवन स्वास्थ्यका लागि हानिकारक मानिन्छ।
शाकाहारी खानपान शैली कस्तो हुनुपर्छ?
शाकाहारीहरूले दूध, दही, पनिरलाई प्राथमिकतामा राख्नुपर्छ, किनभने यी परिकारमा माछा–मासुमा पाइने समान पोषकतत्व भेटिन्छ। चाडपर्वमा मिठाई, सेलरोटीभन्दा बढी फलफूल र सागसब्जीमा जोड दिनु उपयुक्त हुन्छ। यदि सामान्यभन्दा बढी खाइयो भने अतिरिक्त व्यायाम गर्न आवश्यक हुन्छ।
कस्तो मिठाई स्वास्थ्यका लागि हितकर हुन्छ?
बढी गुलियो वा कृत्रिम रंग मिसाइएका मिठाई भन्दा सकेसम्म घरमै बनाइएका मिठाई उत्तम हुन्छन्। बजारबाट ल्याउँदा खाद्य मापदण्ड पूरा भएका मिठाई मात्र रोज्नुपर्छ। डायबिटिज भएका व्यक्तिहरूले गुलियो खानेकुरा नखानु नै उत्तम हुन्छ।
दैनिक क्यालोरी आवश्यकता कति हुन्छ?
सामान्यतया वयस्कलाई दैनिक २०००–२२५० क्यालोरी आवश्यक हुन्छ। खेलाडी वा शारीरिक श्रम बढी गर्नेहरूलाई यसभन्दा बढी क्यालोरी आवश्यक पर्छ।
विभिन्न उमेरका मानिसको खानपान शैली अनुसार पनि खानपानमा ध्यान दिन जरुरी हुन्छ। २ वर्षभन्दा कम उमेरका बालबालिकालाई आमाको दूधसँगै पूरक पोषण दिन आवश्यक हुन्छ। विद्यालय जाने बालबालिकालाई दैनिकीमा खाइने खानेकुराकै निरन्तरता दिनुपर्छ। उनीहरूका लागि फलफूल र सागसब्जी उत्तिकै लाभदायक हुन्छ। बृद्ध व्यक्तिहरूको पाचन शक्ति कमजोर हुने भएकाले सजिलै पच्ने, हल्का तर पौष्टिक खानेकुरा खानु आवश्यक हुन्छ।
