नेपालको गाउँघरमा बिहानको पहिलो उज्यालोसँगै एउटा दृश्य दोहोरिन्छ, आमाहरू खेतमा हिलो मोल्दै, बिहानको झोलमा दाउरा बोक्दै, अनि घर फर्केर बालबालिकालाई खुवाउँदै।
यी नै हुन् ग्रामीण महिलाहरू, जसका काँधमा परिवार, कृषि, समाज र स्वास्थ्य सबैको जिम्मेवारी हुन्छ।
अक्टोबर १५, ग्रामीण महिलाको अन्तर्राष्ट्रिय दिवस, यी अदृश्य नायिकाहरूको श्रम र योगदानलाई सम्मान गर्ने दिन हो।
नेपालका सात रंग, सात प्रदेशका महिला कथाहरू
कोशी प्रदेशका पहाडी गाउँमा महिला बिहान सबेरै उठ्छिन्, खेतबारी सम्हाल्छिन् र महिला स्वास्थ्य स्वयंसेवक बनेर आमा–शिशु स्वास्थ्यमा अग्रणी भई काम गर्छिन्।
मधेश प्रदेशका उब्जाउ तराईका खेतहरूमा महिला नै कृषिको मेरुदण्ड हुन्। उनीहरूले खेतीपातीसँगै परिवारको स्वास्थ्य पनि सम्हाल्छिन्। धनुषा, सिराहा र सर्लाहीका महिलाहरू अहिले शिक्षा, सहकारी र डिजिटल स्वास्थ्य अभियानमा सक्रिय छन्।
बागमती प्रदेशमा सहरी चापबीचका ग्रामीण महिलाहरू भूकम्पपछिका पुनर्निर्माण र मानसिक स्वास्थ्य सचेतनामा अगाडि छन्, उनीहरूले देखाएकी छन् कि असहज परिस्थितिमा पनि आशा पलाउँछ।
गण्डकी प्रदेशका महिला जडीबुटी खेती, पर्यटन र होमस्टे व्यवसायमार्फत आत्मनिर्भरता र स्वास्थ्य दुबैमा योगदान दिँदैछन्।
लुम्बिनी प्रदेशका महिलाहरूले बुद्धभूमिमा करुणा र कर्म दुबै बोकेका छन्, सुरक्षित मातृत्व र पोषणका अभियानले गाउँगाउँमा परिवर्तन ल्याइरहेको छ।
कर्णाली प्रदेशका महिला कठिन भूगोलका बासिन्दा हुन्। हुम्ला र जुम्लामा उनीहरूले घण्टौँ हिंडेर स्वास्थ्य चौकी पुग्छन्, तर त्यही महिलाले पोषण बगैँचा, बाख्रापालन र सिप तालिममार्फत आफ्नै गाउँमा परिवर्तन ल्याइरहेकी छन्।
सुदूरपश्चिम प्रदेशमा छाउपडी जस्ता परम्पराको छायामुनि बाँचिरहेका महिलाहरू अहिले सशक्त बन्दैछन्। बाजुरा, डोटी, अछामका महिलाहरू विद्यालय र सहकारीमा नेतृत्व गरिरहेका छन्, स्वास्थ्य स्वयंसेवक बनेका छन्।
स्वास्थ्य चुनौती र सुधारका प्रयासहरू
• ग्रामीण क्षेत्रमा अझै पनि सुरक्षित प्रसूति सेवा, पोषण, र मानसिक स्वास्थ्यमा पहुँच कमजोर छ।
• धेरै महिलाले अझै पनि गर्भावस्था, रजस्वला वा प्रसूति जटिलतामा घरमै जोखिम मोलेर बस्नुपर्ने अवस्था छ।
• पोषणको अभावका कारण एनीमिया (रगतको कमी) र कुपोषण सामान्य समस्या बनेको छ।
• स्वास्थ्य चौकीमा स्वास्थ्यकर्मीको कमी र दूरदराजका बस्तीमा औषधिको अभावले महिलाहरू प्रभावित छन्।
तर आशा मरेको छैन
महिला समुदाय स्वास्थ्य स्वयंसेविकाहरूको अथक मेहनतले स्वास्थ्य सेवा गाउँसम्म पुगेको छ।
मोबाइल क्लिनिक, टेलिमेडिसिन सेवा, र मातृत्व प्रतीक्षागृहहरूले धेरै आमाको ज्यान जोगाएका छन्।
धेरै स्थानमा महिला समूह र सहकारीहरूले पोषण सुधार र सानो व्यवसायका अभियान चलाइरहेका छन्।
सशक्तिकरणका थप उपायहरू
१ हिलाको आवाज सुन्ने नीति - योजना बनाउँदा महिलाको सल्लाह र आवश्यकतालाई प्राथमिकता दिनु।
२ स्वास्थ्य शिक्षा विद्यालयदेखि सुरु गर्नु - किशोरीहरूलाई प्रजनन स्वास्थ्य र पोषणबारे सशक्त जानकारी दिनु।
३ डिजिटल साक्षरता र टेलिहेल्थ पहुँच- मोबाइलमार्फत स्वास्थ्य सल्लाह, समयमै उपचार र जानकारी उपलब्ध गराउने।
४ महिला नेतृत्वलाई प्रोत्साहन - गाउँपालिकामा स्वास्थ्य समिति र सहकारी नेतृत्वमा महिलालाई अग्रभूमिमा ल्याउने।
हानिकारक परम्परा अन्त्य र सामाजिक रूपान्तरण - बालविवाह, र महिलामाथि हुने हिंसाका विरुद्ध समुदायमै सचेतना अभियान।
उनीहरू मात्र गृहिणी होइनन्, परिवर्तनका अगुवा हुन्
नेपालका सबै प्रदेशमा एउटै कुरा समान छ - ग्रामीण महिलाहरू देशको मेरुदण्ड हुन्। महिला स्वास्थ्य स्वयंसेवक कार्यक्रम नेपालकै सबैभन्दा सफल स्वास्थ्य पहल हो। उनीहरूले बच्चा खोप लगाउँछन्, सरसफाइ सन्देश फैलाउँछन्, आमा–शिशुको सुरक्षा गर्छन्, र समुदायलाई जोड्छन्। यिनै ग्रामीण महिलाहरूले गाउँ र सरकारबीचको पुल बनेका छन्, रोग रोकथामदेखि मातृत्व सुरक्षासम्म उनीहरूको योगदान अमूल्य छ।
सशक्त महिला, स्वस्थ राष्ट्र
हामी सबैको जिम्मेवारी हो - ग्रामीण महिलामा लगानी गर्नु। उनीहरूलाई शिक्षा, स्वास्थ्य, डिजिटल पहुँच र आर्थिक अवसर प्रदान गर्नु नै दीर्घकालीन विकासको आधार हो। संघीय नेपालले सबै प्रदेशमा महिला– मैत्री नीति र स्थानीय नेतृत्वको अवसर सुनिश्चित गर्नुपर्छ। गाउँकी महिला मात्र श्रमिक होइनन्, उनी शिक्षिका, किसान, हेरचाह गर्ने आमा, र समुदायको साँचो नेता हुन्। उनको परिश्रमले खेतमा हरियाली ल्याउँछ, र उनको ममताले समाजमा सहानुभूति जगाउँछ। अक्टोबर १५ केवल उत्सव होइन- यो प्रतिबद्धताको दिन हो। आउनुहोस्, हामी ती महिलाहरूलाई नमन गरौं - जसले देशको विकासको यात्रा आफ्नो काँधमा बोकेकी छन्।
उनीहरूको स्वास्थ्य, सम्मान र अधिकार सुनिश्चित गर्नु नै समृद्ध र समान नेपालको जग बसाल्नु हो। नेपालका गाउँघरका महिलाहरूले नै हाम्रो भोलि स्वस्थ र समुन्नत बनाउने छन्।
उनैको हातमा राष्ट्रको शक्ति, सेवा र सम्भावना बस्छ।
