तपाईंको बच्चाले कक्षामा कुनै साथीलाई हिर्काउँछ। आफ्नो खेलौना अरुलाई दिन्न भनेर रिसाउँछ। तपाईंको प्रि-स्कुलमा पढ्ने बच्चा मिठो खानेकुरा चाहियो भनेर चिच्याउँछ। तपाईंको १२ वर्षीय बच्चाले भनेको गर्न मान्दैन र आफ्नो कोठामा ढोका लगाएर बस्छ।
हामीले जो अभिभावकसँग सोधे पनि यस्ता परिस्थितिहरूलाई सामना गर्नु अभिभावकत्व (प्यारेन्टिङ) को सबैभन्दा चुनौतीपूर्ण र सामान्य चिजहरू हुन् भन्ने उत्तर पाउने छौँ।
यस्तो अवस्थामा प्रतिक्रिया गर्न कठिनाइ हुन्छ नै। तर के तपाईं टाइम आउट गर्नुहुन्छ? अर्थात बालबालिकाले गर्ने त्यस्ता अस्वभाविक व्यवहारको वातावरणबाट अस्थायी रुपमा हटाउन हुन्छ? कि सम्झौता गर्नुहुन्छ? वा के तपाईं वकिलहरूले जारी गरेको दृष्टिकोणलाई पछ्याउनुहुन्छ, जसले बच्चालाई उनीहरूको दुःखको क्षणमा उनीहरुसँग नजिक हुने, उनीहरूलाई दण्ड नदिने, शान्त, राम्रो व्यवहार गर्ने र भावनात्मक रुपमा व्यवहार गर्न प्रेरित गर्छ?
युसिएलए स्कुल अफ मेडिसिनका मनोचिकित्साका क्लिनिकल प्रोफेसर र अभिभावकत्वसम्बन्धी पुस्तकका लेखक ड्यान सिगेल भन्छन्, 'अनुशासन' शब्दलाई 'दण्ड' भनेर गलत अर्थ लगाइएको छ, जसको अर्थ कुनै पनि कामको नतिजाको रूपमा पीडा दिनुभएको छ। 'अनुशासन' शब्द ल्याटिन शब्द अनुशासनबाट आएको हो जसको अर्थ निर्देशन वा शिक्षण हो।'
अभिभावकहरू भन्छन्, 'अभिभावकहरू आफैँ अनुशासनवादी हुनुपर्छ। एक अनुशासनवादी व्यक्ति आफैँमा शिक्षक हो।'
आमाबाबुले सुत्ने समयदेखि स्क्रिन समयसम्म आफ्ना बच्चाहरूलाई कसरी अनुशासन सिकाउने त्यो व्यक्तिगत कुरा हो। अनुशासनलाई हाम्रा विश्वासहरू, हाम्रो संस्कृति, हाम्रा वरपरका व्यक्तिहरूको मनोवृत्ति, हामी कसरी हुर्केका थियौं, हाम्रा तनावहरुले समेत असर गर्छ। हामीलाई अनुशासन आवश्यक छ भन्ने कुरा पनि परिस्थितिगत हो। यी सबै कुराहरु हामीले सेट गरेका नियमहरूमा निर्भर हुन्छ। जस्तो तीन वर्षको बच्चालाई प्लेरूम नछोड्न भन्ने हो भने नमान्ने सम्भावना बढी हुन्छ तर तीन वर्षको बच्चालाई भने उसको इच्छा अनुसार भित्र र बाहिर आउन अनुमति हुन्छ।
कुनै-कुनै समाजमा असामान्य विश्वासहरू हुन्छन्। 'अनबारा बच्चाले कुनै नियमहरू सुन्दैनन् र कुनै सजाय पाउँदैनन्,' आदिवासी जनजातिका एक मानवशास्त्रीले एक पटक यस्तो लेखे। 'अनुशासनको लागि अन्य आदिवासी दृष्टिकोणहरूमा बालबालिकासँग आज्ञापालन गर्ने वा नगर्ने अन्तिम विकल्प छ। यदि आदेश पालना भएन भने वयस्कहरू धेरै निराश हुँदैनन्' भन्ने विचार त्यसमा समावेश छ।
पुरस्कार वा सजायको सट्टा, बच्चाहरूले 'वर्षको अवधिमा परीक्षण र त्रुटि मार्फत' कसरी व्यवहार गर्ने भनेर सिक्छन्।
सामी (आर्कटिक मा फैलिएको एक आदिवासी समूह) जसले बच्चाहरुको खाने र सुत्नेबारेमा आफ्ना निर्णयहरु आफैंले गर्न दिन्छ। सजायको सट्टा, त्यहाँ जटिल, नबोलेका नियमहरू र साम्प्रदायिक गतिविधिहरू छन् जसले बच्चाहरूलाई आफूले चाहेको व्यवहारमा धकेल्छ, जस्तै सिकार गर्न वा माछा मार्ने लगायत।
अन्य समाजहरूमा आमाबाबुले कठोर दृष्टिकोण लिन्छन्। युनिसेफको एउटा प्रतिवेदनले घाना र इजिप्ट लगायत देशका ९० प्रतिशतभन्दा बढी बालबालिकाले गत महिना अनुशासनको रूपमा शारीरिक वा मनोवैज्ञानिक आक्रामकताको अनुभव गरेको देखाएको छ।
एउटा कुरा हामीलाई थाहा छ कि हरेक हेरचाहकर्ताले कुनै न कुनै चरणमा आफूले भनेजस्तो नगरेको बच्चासँग दुर्व्यवहार गरेको पाइन्छ। २५ प्रतिशतदेखि ६५ प्रतिशतसम्म आमाबाबुले आफ्ना छोराछोरीहरू कम्तीमा कहिलेकाहीँ अनुशासित छैनन् भनेर भन्छन्। १ प्रतिशतदेखि ९ प्रतिशतले बारम्बार यो गम्भीर समस्या हो भन्छन्।
बाल्यकालमा बच्चाहरूले आफूले चाहेको कुरा प्राप्त गर्नका लागि ढिपी जस्ता रणनीतिहरू प्रयोग गर्न थाल्छन्। साना बच्चाहरूमा कम्तीमा अवज्ञा र ढिपी सामान्य विकासको एक भाग हो भन्ने धारणालाई जोड दिने गरिन्छ।
तर, त्यो अवस्थामा कसरी प्रतिक्रिया दिने भनेर विज्ञानले के भन्छ? र, के साँच्चै बच्चाहरूलाई दयालु, विचारशील, सहयोगी व्यवहारको लागि मार्गदर्शन गर्न दण्ड दिनुहुँदैन भनेर विशेषज्ञहरूले तर्क गर्छन्।
रिसालु आमाबाबु, रिसालु बच्चा?
धेरैजसो वैज्ञानिकहरू, बालरोग विशेषज्ञहरू र मनोवैज्ञानिकहरू अहिले सहमत छन् कि कठोर अभिभावकीय (प्यारेन्टिङ) रणनीतिहरू, शारीरिक दण्ड र जिस्किने बानी लगायतका कामहरू राम्रो होइनन्। यस्ता चिजहरु आमाबाबुले हल्का र न्यायोचित सोच्दा पनि बच्चालाई हानि पुग्न सक्छ।
अमेरिकन एकेडेमी अफ पेडियाट्रिक्सले २०१८ मा आमाबाबुलाई कुटाइ विरुद्ध चेतावनी दिन आफ्नो नीति परिवर्तन गर्यो। यसको प्रयोग अब वेल्सदेखि कोलम्बियासम्म ६३ देश र क्षेत्रहरुद्वारा प्रतिबन्धित छ। (संयुक्त राज्य अमेरिका, क्यानडा र अष्ट्रेलियामा घरमा कुट्नु कानुनी रहन्छ जबकी अमेरिकाका १९ राज्यले पनि स्कुलहरूमा यसको प्रयोगलाई अनुमति दिन्छ।)
तर, त्यस्ता प्रतिबन्ध र सामाजिक परिवर्तनले बालबालिकामाथि हुने कुटाइ कम गर्न मद्दत गरेको धेरै अभिभावकहरूको भनाइ छ।
बेलायतका ४२ प्रतिशत आमाबाबु भन्छन् कि, उनीहरूले आफ्नो बच्चालाई अघिल्लो वर्षको अवधिमा अहिलेभन्दा बढी कुटेका थिए। अमेरिकामा झण्डै एक तिहाइ आमाबाबुले एक महिनामा आफ्ना एक वर्षका छोराछोरीलाई पिटेको रिपोर्ट गरे, जबकी उत्तरी क्यारोलिनामा गरिएको एउटा अध्ययनले दुई वर्षका बालबालिकाका ७० प्रतिशत आमा र तीन महिनाका बच्चाहरू भएका ५ प्रतिशत आमाले अघिल्लो वर्षमा त्यसो गरेको स्वीकार गरेका छन्।
सन् २०१३ को एक सर्वेक्षणले पत्ता लगायो कि, ७८ प्रतिशत अमेरिकी आमाबाबुले कुट्नु ठिक हो भन्ने सोचेका थिए।
यी सबै अनुसन्धानले भन्छ, शारीरिक सजायले मात्र समस्यालाई अझ खराब बनाउँछ।
टेक्सास विश्वविद्यालयमा मानव विकास, पारिवारिक विज्ञान र बालबालिकामा शारीरिक सजायको प्रभावहरू अध्ययन गर्ने प्राध्यापक एलिजाबेथ गेर्सोफ भन्छिन्, 'यसले केटाकेटीहरू समयसँगै झन् आक्रामक हुँदै जान्छन्। यदि कुटाइले काम गरिरहेको भए त्यो घट्ने थियो। तर त्यसो भएन। कुटाइले वास्तवमा आमाबाबुले चाहेको विपरीत गरिरहेको हुन्छ।'
गेर्सोफद्वारा सह-लेखन भएको उच्च-गुणस्तरको अनुसन्धानको समीक्षाले बाल्यकालमा कुटाइ खाने बच्चा बढी आक्रामक, असामाजिक र खराब मानसिक स्वास्थ्य भएको हुने देखाउँछ। साथै, आमाबाबु र बच्चाको सम्बन्ध खराब हुने, वयस्क भइसक्दा पनि असामाजिक व्यवहार देखाउने हुन्छ। यसमा यो पनि पत्ता लग्यो, बच्चाहरूमा संज्ञानात्मक क्षमताहरू कम हुने र आत्म-सम्मान कम हुने हुन्छ। कुटाइ बाल व्यवहारमा कुनै सुधारसँग सम्बन्धित छैन।
कुनै पनि अध्ययनमा शारीरिक दण्डले दीर्घकालीन रुपमा सकारात्मक प्रभाव पार्ने कुरालाई प्रमाणित गर्न सकेको छैन।
यो केवल शारीरिक सजाय मात्र होइन, यसले उल्टै मनोवैज्ञानिक आक्रामकतालाई पनि बढाउने काम गर्छ। कुनै बच्चाले १३ वर्षको उमेरमै मौखिक दुर्व्यवहार जस्तो- चिच्याउने, नामलाई जिस्क्याएर बोलाउने जस्ता चिजहरूलाई सामना गर्नुपर्छ भने उसमा लामो समयसम्म मानसिक समस्या देखिन सक्छ। कुनै एउटा समयमा बच्चालाई मौखिक दुर्व्यवहार हुने चिज गर्न र केही समयपछि फेरि सामान्य व्यवहार गर्दा बालबालिकाको दिमागलाई पनि असर गर्न सक्छ।
संयुक्त राज्य अमेरिकामा एउटा सर्वेक्षणले पाँच वर्षका बालबालिकाका ९८ प्रतिशत आमाबाबु गत वर्षमा कुनै न कुनै रूपमा मनोवैज्ञानिक आक्रामकतामा संलग्न भएको देखाउँछ।
युनिसेफको तथ्यांक अनुसार गत महिनामा विश्वभरका दुईदेखि १४ वर्ष उमेरका १० मध्ये सात बालबालिकाहरू गाली र चिच्याइबाट पीडित छन्। १० मध्ये चार जनालाई बालबालिकालाई 'मूर्ख वा अल्छी' भनेर दुर्व्यवहार गरिन्छ।
यदि बच्चालाई शारीरिक वा मौखिक रूपमा आक्रमण गर्दा उनीहरूको व्यवहारमा सुधार हुँदैन र त्यस्ता नकारात्मक परिणामहरू हुन सक्छ भने आमाबाबुले किन त्यसो गर्छन्?
कसै-कसैले आफू हुर्केको तरिकाले नै आफ्ना बच्चा हुर्किनुपर्छ भनेर पनि यसो गरिरहेका हुन सक्छन्। कसैले आफ्नो रिस वा अन्य भावनाहरू नियन्त्रण नसक्दा दुर्व्यवहार एक मात्र वा उत्तम तरिका हो भन्ने सोच्न सक्छ। विज्ञानले यी कार्यनीतिहरूलाई आदर्शभन्दा कम देखाएको हुनाले सजायका अन्य रूपहरू अगाडि आएका छन्। जस्तै- 'टाइम आउट' (बालबालिकाबाट केही समयको लागि ध्यान हटाउने) वा 'विशेषाधिकार खोस्ने' (जस्तै- बच्चालाई आफ्नो मनपर्ने टिभी कार्यक्रम हेर्न नदिने)।
टाइम आउट विवाद
केही विज्ञहरूका अनुसार, राम्रो व्यवहारलाई प्रोत्साहन गर्न सजायभन्दा पनि अन्य प्रभावकारी तरिकाहरू छन्। तर आमाबाबु भने यस्ता तरिकाहरू थाहा पाए पनि आफ्नो प्रतिक्रिया परिवर्तन गर्दैनन्। सजायले बच्चाको व्यवहार परिवर्तन गर्दैन। तर आमाबाबुको अस्वीकृति व्यक्त गर्ने, उनीहरूको न्यायको भावनालाई सन्तुष्ट पार्ने वा तिनीहरूको भावनालाई बाहिर निकाल्ने इच्छाबाट सजाय उत्पन्न हुन्छ।
‘बच्चालाई सम्भावित फाइदाहरू भए पनि हामी धेरै परिवार 'दण्ड-मुक्त अभिभावकत्व' अभ्यास गर्ने बिन्दुमा पुग्ने सम्भावना छैन,’ येल विश्वविद्यालयका मनोविज्ञान र बाल मनोचिकित्साका प्राध्यापक र निर्देशक एलन काजदिन भन्छन्, 'तिमीले सजाय बिना आफूले चाहेको व्यवहार बनाउन सक्छौं। तर यथार्थवादी हुनुपर्छ। तिम्रा आमाबाबुले सजाय दिन छोड्ने छैनन्।'
यो अनुसन्धानभित्र सबैभन्दा हल्का सजाय के हो जुन प्रभावकारी हुन्छ त्यसलाई रोजिन्छ। आमाबाबुलाई एक उपकरण दिइन्छ जसले हिर्काउने, चिच्याउने सबै नकारात्मक प्रभावहरूलाई बेवास्ता गर्छ।
एक समीक्षाका अनुसार टाइम आउटको लागि बालबालिकालाई सामान्य रुपमा उनीहरूको व्यवहार अनुपयुक्त रहेको बताइन्छ। उसो त धेरै जस्तो अभिभावक यो प्रक्रिया 'नटी स्टेप' ठान्छन्। अनुसन्धानकर्ताहरू भने टाइम आउटलाई बच्चालाई ध्यान, चासो (एटेन्सन) नदिइने निश्चित समयावधिको रुपमा व्याख्या गर्छन्। टाइम आउट गर्न अभिभावक वा हेरचाहकर्ताभन्दा टाढा हुनै पर्दैन। विशेषज्ञका अनुसार; यो एउटै कोठामा निश्चित शान्त समय हुन सक्छ।
महत्वपूर्ण कुरा के भने, यस प्रक्रियामा अभिभावकले अन्य थप सजाय थप्दैनन्। न गाली गर्छन, न बच्चालाई बदमास भन्छन्। केसम्म भने बच्चालाई त्यो अवधिमा आफूले के गल्ती गरें भनेर सोचसम्म भनिँदैन।
'हामी टाइम आउटलाई लाजमर्दो नभई पट्यारलाग्दो (बोरिङ) मात्र होस् भन्ने चाहन्छौं। हामी सामान्य वातावरणमा जे भइरहेको छ त्योभन्दा धेरै नै पट्यारलाग्दो होस् भन्ने चाहन्छौं,' वेस्ट भर्जिनिया युनिभर्सिटीका बाल मनोविज्ञान प्रोफेसर चेरिल मेक्नेलसँगै युनिभर्सिटी अफ बाल तथा किशोर मनोविज्ञानका पोस्टडक्टोरल फेलो कोरी लिनेम्यान भन्छिन्।
'यदि तपाई थप कुरा जस्तै- चिच्याउने अथवा पटकपटक बच्चालाई टाइम आउट कुर्सीबाट बच्न समय दिनुभयो भने, त्यो बच्चाको निमित्त रोमाञ्चक कुरा हुन जान्छ। साथै मलाई लाग्छ, बच्चाहरूले टाइम आउटमा बसेर उनीहरुले के गल्ती गरे भन्नेबारे सोच्नुपर्छ वा गल्ती गरेकोमा नराम्रो महसुस गर्नुपर्छ भन्ने सोच्नु गलत बुझाइ हो,' उनी भन्छिन्।
समयसीमाको सवालमा टाइम आउट एकदेखि पाँच मिनेटको लागि रहनपर्छ। लामो समय गर्दैमा प्रभावकारी हुने कुराको त्यहाँ कुनै प्रमाण छैन।
अनुसन्धानकर्ताहरूका अनुसार टाइम आउट पनि संयमतापूर्वक कम प्रयोग गर्नुपर्छ। यो स्पष्ट अनुशासनात्मक परिस्थितिहरूको लागि प्रयोग गरिनुपर्छ। बच्चाको लागि 'भावनात्मक रूपमा अप्ठ्यारो' हुन वा उनीहरूको लगाब र अभिभावक/हेरचाहकर्ताको नजिक हुन आवश्यक छ जस्ता अवस्थामा यो लागू गरिनु हुँदैन। साथै, यो सकारात्मक अभिभावक सम्बन्धको रहेको अवस्थामा लागू हुनुपर्छ।
यदि अभिभावक विशेषज्ञले अनुमोदित गरेको तरिकामा टाइम आउट प्रयोग गर्न प्रशिक्षित छन् भने के यसले वास्तवमा काम गर्छ?
'टाइम आउट र अन्य समान सजायहरूमा तुलनात्मक रूपमा अनुसन्धान समेत भएको छ,' गेर्सोफ भन्छन्। यसले यसलाई थप जटिल प्रश्न बनाउँछ। विशेषगरी, त्यहाँ केही बलियो आरसीटीहरू छन्- अनियमित नियन्त्रित परीक्षणहरू।
२०२० मा प्रकाशित टाइम आउटको प्रभावकारिताको पहिलो समीक्षामा लेखकहरूले १९७ र २०१८ को बीचमा गरिएका छ वटा सान्दर्भिक अनियमित नियन्त्रित परीक्षणहरू फेला पारे। जसमा ४३ जना सहभागी थिए।
उपलब्ध तथ्याङ्कबाट उनीहरूले निष्कर्ष निकाले कि, टाइम आउटले छोटो अवधिमा बालबालिकाको व्यवहारमा सुधार गर्छ। उदाहरणका लागि, यदि आमाबाबु टाइम आउटले समावेश गर्ने कार्यक्रममा भाग लिए भने टाइम आउट समावेश नगर्ने कार्यक्रमहरूको तुलनामा बच्चाहरूको व्यवहारमा ठूलो औसत सुधार भएको थियो। यो एक अभिभावकीय सिपहरू सिकाउन मद्दत गर्ने कार्यक्रमहरूको एक मेटा-विश्लेषणले पत्ता लगाएको थियो।
'शारीरिक दण्डले तुरुन्तै बच्चाको व्यवहारलाई दबाउन सक्छ। तर यसले यसलाई रोक्न सक्दैन,' काजदिन भन्छन्, 'अनुसन्धान स्पष्ट छ, कुनै दिन फेरि सोही व्यवहार उही दरमा फर्किन्छ।'
केही दीर्घकालीन अध्ययनहरूमध्ये एउटाले सबै कुरालाई ध्यानमा राखेपछि तीनदेखि १० वर्षसम्मका बालबालिकाहरूलाई पछ्याएको थियो। जस्तै- आमाबाबुले शारीरिक सजायका अन्य प्रकारहरू प्रयोग गरे वा गरेनन्, टाइम आउट प्राप्त गर्ने बालबालिकाहरूबीचको व्यवहारमा कुनै भिन्नता थियो या थिएन। अन्वेषकहरूले टाइम आउटले बच्चाहरूलाई असर गरेको कुनै प्रमाण भेटाउन सकेनन्। तर यसले उनीहरूलाई दीर्घकालीन रूपमा सहयोग गर्ने पनि देखिएन।
अन्य अध्ययनहरूले सुझाव दिन्छ, टाइम आउटले अभिभावकहरूलाई समर्थन गर्ने र राम्रो व्यवहारलाई प्रोत्साहन गर्ने अहिंस्रक, कोमल तरिकाहरू सिकाउने मद्दत गर्न सक्छ। तर यो सधैं स्पष्ट हुँदैन। टाइम आउट आफै लाभदायक थियो वा समग्र रूपमा कोमल दृष्टिकोण, जसमा बच्चाको बढी प्रशंसा गर्ने र सुन्ने जस्ता प्रविधिहरू पनि समावेश थिए।
'कुनै एक रणनीतिलाई अलग गर्न वास्तवमै गाह्रो छ,' लिनेम्यान भन्छन्, 'यो एउटा भिटामिनलाई अलग गर्नु जस्तै हुनेछ। एउटा भिटामिन उपयोगी छ कि उपयोगी छैन? हामीसँग धेरै प्रमाणहरू छन्, टाइम आउट उपयोगी छ, तर यो अन्य सबै स्वास्थ्य व्यवहारहरूसँग मिसिएको छ।'
ओक्लाहोमा स्टेट युनिभर्सिटीका मानव विकास र पारिवारिक विज्ञानका प्रोफेसर र टाइम आउटको प्रभावकारिताको २०२० समीक्षाका सह-लेखकहरूमध्ये एक रोबर्ट लार्जेलेरे भन्छन्, 'यसमा बच्चाको व्यक्तित्वले पनि भूमिका खेल्न सक्छ।’
उनले टाइम आउट र विशेषाधिकार हटाउने लगायत विभिन्न अनुशासनात्मक प्रतिक्रियाहरूको छोटो र दीर्घकालीन प्रभावहरूलाई हेरे। १२ प्रतिशत सबैभन्दा अपमानजनक बच्चाहरूका लागि उनले अध्ययन गर्दा पत्ता लगाए कि सजाय चेतावनीहरूले दुई महिनाको अवधिमा व्यवहारमा सुधार ल्यायो तर आमाहरूले यो रणनीति अपेक्षाकृत रूपमा प्रयोग गर्न सकेनन्। उनीहरूमध्ये कुल १६ प्रतिशतले मात्रै अनुशासनात्मक प्रतिक्रियाहरू दिए।
'आमाबाबुले अन्य रणनीतिहरू प्रयोग गर्न रुचाउँछन्। जस्तै- पारस्परिक रूपमा स्वीकार्य सम्झौता र उमेर-उपयुक्त तर्क। तर ती विधिहरूलाई एकल चेतावनीको साथ समर्थन गर्नेछन् र यदि बच्चाहरू अवहेलना गरिरहन्छन् भने टाइम आउट हुन्छ,' उनी भन्छन्, 'त्यसपछि यी अवहेलनामा बच्चाहरूले प्राय: बेवास्ता गर्ने तर्क र एकल चेतावनीहरूमा बढी ध्यान दिन सिक्छन्।'
कम चुनौतीपूर्ण रहेका ३५ प्रतिशत बच्चाहरूका लागि सजायहरुले तुरुन्तै त काम गरेको थियो। तर दुई महिनापछि बच्चाहरूको व्यवहारमा समस्याहरू देखिएको थियो। औसतमा, बीचमा रहेका बाँकी ५३ प्रतिशत बालबालिकाहरूमा टाइम आउटले सकारात्मक वा नकारात्मकमा कुनै प्रभाव पारेन।
धेरै आमाबाबुको लागि आफ्नो बच्चा यीमध्ये कुन समूहमा पर्छन् भनेर जान्न गाह्रो हुन सक्छ।
केही विज्ञहरूले टाइम आउटलाई दण्डरहित तरिकाको रूपमा नभएसम्म प्रयोग गर्न सिफारिस गर्दैनन्। जस्तै- दुई झगडा गर्ने बच्चाहरूलाई छुट्याउने ताकि तिनीहरूले आराम लिन, शान्त हुन र त्यसपछि पुन: संगठित हुन सकून्।
एउटा अर्को आलोचना छ, हरेक आमाबाबु सिफारिस गरिएको तरिकाले टाइम आउटको प्रयोग गर्दैनन्। एक अध्ययनले पत्ता लगायो कि ४०० अमेरिकी बच्चाहरुका आमाबाबुमध्ये ७५ प्रतिशतभन्दा बढी आमाबाबुले टाइम आउट प्रयोग गरेको रिपोर्ट गरे। तिनीहरूमध्ये ८५ प्रतिशतले यसलाई प्रमाणको विपरीत चल्ने तरिकामा प्रयोग गरिरहेका थिए।
'हो, टाइम आउट प्रयोग गर्ने अनुसन्धान तरिकाले बच्चालाई आत्म-नियमन गर्ने सीपहरू सिकाउन सक्छ। तर समयको सामान्य प्रयोग, हाम्रो अनुभवमा जे भए पनि अनुसन्धानकर्ताहरूले भन्नुपर्ने तरिकाले गरेन। र, यसको सट्टा आक्रोशमा ‘टेक अ टाइम आउट’ जस्ता शब्द प्रयोग गरिन्छ भने बच्चालाई सजाय दिने तरिकाको रूपमा प्रयोग गरिन्छ, जसको अर्थ उनीहरूमा भावनात्मक पीडा दिनु हो,' साइगेल भन्छन् ।
कसै-कसैलाई टाइम आउट जस्ता सजायको प्रयोग गर्दा सम्भावित जोखिमहरूको बारेमा पनि चिन्ता हुन्छ ।
'यद्यपि, हामी धेरै हदसम्म, कुटाइबाट अगाडि बढेका छौं। भगवानलाई धन्यवाद। हामीले धेरै अवस्थामा यसलाई अन्य चिजहरूले प्रतिस्थापन गरेका छौं जसले बच्चालाई मनोवैज्ञानिक रूपमा चोट पुर्या उँछ। त्यो अभिभावक-बच्चाको सम्बन्धलाई असर गर्छ, विश्वास घटाउँछ र पूर्णतया शक्तिहीन र असहाय बच्चाको भावनामा योगदान पुर्याणउँछ,' जोन डुरान्ट, बाल-चिकित्सकीय मनोवैज्ञानिक र क्यानाडाको मनिटोबा विश्वविद्यालयका सामुदायिक स्वास्थ्य विज्ञानका प्राध्यापक साथै दैनिक अभिभावकमा सकारात्मक अनुशासन कार्यक्रमका निर्माता भन्छन्।
'यदि म सुत्छुभन्दा मेरो श्रीमानको प्रतिक्रिया, तिमी आफ्नो कार एक हप्तासम्म चलाउन सक्दैनौं', वा 'एक घण्टा बाथरूममा बसभन्दा हामीलाई यो नचाहिदो लाग्छ, तर हामी सधैं बच्चाहरूलाई के गर्छौं,' उनी भन्छिन्, 'हामीले केटाकेटीहरूलाई सजाय दिएर सिकाउने पाठ हो र? कि उनीहरूलाई घरको ठूलो व्यक्तिले भनेको कुरा गर्नैपर्छ, 'नत्र त' भन्ने बनाउने?यसले बच्चाहरूलाई विनम्र हुन सिक्न तयार पार्छ, जुन अत्यन्त खतरनाक हुन्छ। वयस्कहरूले उनीहरूलाई अहिले गर्न भनेको कुरा गर्न गर्नुपर्छ। मैले बुझेको छु कि जब मेरो कोच वा मेरो शिक्षकले मलाई कुनै कुरामा काम गराउन चाहन्छ भने मैले यो काम गर्नुपर्छ।'
वास्तवमा, एक बच्चाको अति अनुपालन- यदि अधिकार व्यक्तिको डरबाट प्रेरित हुन्छ, जस्तै- सजायको डर आफैंमा मानसिक स्वास्थ्य समस्या मानिन्छ।
तर, गैर-शारीरिक सजायहरूका लागि यदि विरलै र अन्यथा न्यानो, उत्तरदायी (अधिनायकवादी वा अतिनियन्त्रण होइन) अभिभावकत्वको सन्दर्भमा दिइन्छ भने ती जोखिमहरू सैद्धान्तिक रहन्छन्।
२०२० को एक अध्ययन जसले बच्चाहरूलाई १० वर्षको उमेरसम्म पछ्याएको थियो। यसले टाइम आउटले लामो अवधिसम्म उनीहरूको व्यवहारमा कुनै फरक पार्दैन भनेर पत्ता लागेको थियो। साथै टाइम आउटले आमाबाबुसँगको सम्बन्ध खराब हुने, खराब व्यवहार गर्ने वा चिन्तित वा निराश हुने जोखिममा पनि कुनै प्रभाव नपार्ने देखिएको थियो।
तर शारीरिक दण्डले भने यस्ता जोखिमहरू बढाउने काम गर्छ।
यो अध्ययनले टाइम आउटले कुनै हानि गर्दैन भनेर प्रमाणित गर्न व्यापक रूपमा रिपोर्ट तयार गरेको थियो। तथापि, यसमा त्रुटिहरू थिए। विशेषगरी, झन्डै आधा परिवारहरूले समयको साथ परीक्षणबाट बाहिर निस्किए, जसले परिणामहरू घटाउन सक्छ। उदाहरणको लागि यदि ती परिवारहरू जसका बच्चाहरूले उनीहरूको व्यवहारसँग लामो समयसम्म संघर्ष गरेका थिए भने उनीहरूलाई अध्ययनको फलो-अप मूल्याङ्कनहरूमा पुग्न गाह्रो भएको थियो।
सिगेल भन्छन्, 'टाइम आउट अन्य सजाय जस्तो जोखिमपूर्ण छैन। के टाइम आउटले के गर्छ भन्ने चिन्तामा ध्यान केन्द्रित गर्नुको सट्टा 'म मेरो बच्चालाई के सिकाउन चाहन्छु?बालबालिकाहरूले हामी के गर्छौं' त्यसबाट सिक्छन्। तिनीहरूले हामी कस्तो छौं त्यसबाट सिक्छन्।'
सिगेल भन्छन्, 'त्यसो भए प्रश्न यो हो, तपाईं तपाईंको बच्चाले के सिकोस् भन्ने चाहनुहुन्छ? तपाईंको बच्चाले तपाईंलाई शान्त र स्पष्ट रहने सिप छैन भनेर सिकाउन चाहनुहुन्छ, र यसको सट्टा, तपाईं निराशाको बाहिर विस्फोट गर्दै हुनुहुन्छ र असक्षम महसुस गर्दै हुनुहुन्छ? वा के उनीहरूले तपाईंसँग सिपहरू छन् भनेर हेर्न चाहनुहुन्छ। जे भए पनि तपाईंलाई उपस्थित रहन अनुमति दिन्छ?।
भावनाको सिकाइ
यदि हाम्रा बच्चाहरूले प्रत्येक आदेशको पालना गरून् भन्ने चाहन्छौं भने पनि त्यहाँ गरिने अनुसन्धानहरुले अभिभावकत्वलाई अति-नियन्त्रण गरिरहेको हुन्छ। जुन बच्चाहरुको लागि हानिकारक हुन सक्छ। मानसिक रुपमा हुने दुर्व्यवहारले दीर्घकालीन रूपमा जोखिमहरु निम्त्याउँछ। एक अनुसन्धानका अनुसार १३ वर्ष उमेर समूहका बालबालिकालाई उनका साथीहरु र शिक्षकले गरेको दुर्व्यवहारले ती बालबालिकाले २७ वर्षको उमेरमा अपराध गर्ने सम्भावना ज्यादा हुने गरेको देखाएको थियो।
तर, केही विशेषज्ञहरुका अनुसार बालबालिकालाई राम्रो व्यवहारहरुलाई प्रोत्साहन गर्ने केही तरिकाहरु छन्।
कुनै पनि बालबालिकाको लागि एउटा स्तम्भ नै ल्याएर राखिदिनु धेरै नै समानुभूति हो। किनभने, बालबालिकालाई के गर्ने, के नगर्ने भन्ने विषयमा दिइएका अभ्यासहरु केही डरलाग्दा रहेका छन्। एक अध्ययनका अनुसार आमाहरुले आफ्ना बालबालिकालाई प्रतिघण्टा ४१ निर्देशनहरु दिएका छन्। जसमा अनुसन्धानकर्ताहरुका अनुसार बच्चाहरुले आमाबुबाको निर्देशन नमानेको कारण उनीहरुलाई पारिवारिक उपचारका लागि पठाउँदा ती बालबालिकाले अभिभावकहरुलाई हेरिरहेका थिए। तर यसले सबै अभिभावकको प्रतिनिधित्व गर्छ भन्ने नभए पनि ती बच्चाहरुको विकास वयस्कहरुको जसरी भने भएको छैन।
एक तथ्यका अनुसार अभिभावकले दिएको निर्देशनलाई बालबालिकालाई पालना गर्न ५.५ सेकेन्ड लाग्छ। तर उनीहरुलाई ती निर्देशन कसरी पालना गर्ने भन्ने ज्ञान भने हुँदैन। जसले गर्दा बालबालिकालाई कामको माध्यमबाट के गर्ने, के नगर्ने बुझाइयो भने उनीहरुले अभिभावकको निर्देशन पालना गर्ने सम्भावना बढी हुन्छ। 'डरान्ट'का अनुसार बालबालिकालाई सल्लाह सुझाव दिँदै गर्दा पनि हामीले कुनै समयमा कस्तो महसुस गरिरहेका छौं त्यो पनि ख्याल गर्नुपर्ने हुन्छ।
जस्तै- म साँच्चै नै एउटा दराज बनाउन चाहन्छु र त्यसलाई कसरी बनाउने भनेर विज्ञको बुझ्न जान्छु। डरान्टका अनुसार ती विज्ञले मलाई दराज बनाउन चाहिने काठ हेर भन्छन् र त्यसलाई मिलाएर काट्न सुझाव दिन्छन्। जुन मैले पहिले कहिले सोचेको नै हुन्न। जसले गर्दा मैले काटेको काठ बिग्रिन जान्छ। उनी भन्छिन्, 'विज्ञहरु आउँछन् र बालबालिकालाई भन्छन्- मैले तिमीलाई के गर्न भनेको थिएँ र तिमीले के गर्यौ? भन्दाभन्दै पनि यत्रो क्षति कसरी गर्न सक्छौ? हेर! तिमीले के गर्यौ। उनीहरुले ती बालबालिकालाई आफ्नो कोठामा गएर बस्न भन्छन्। फेरि केही समयपछि ती बालबालिकालाई बोलाएर काठ काट्नको लागि आरा दिन्छन् र भन्छन्- यो लाइनमा काट। जबकी, ती बालबालिकाले त केही सिकेकै हुन्नन्। तर ती बालबालिकाले यति चाहिँ सिकेका छन् कि मैले जान्दिनँ भन्न पाउँदिन। मलाई लाज लाग्नुपर्छ किनभने उनीहरुले भन्दाभन्दै पनि मैले गर्न सकिनँ र त्यो मेरो कमजोरी हो।'
बालबालिकालाई दिइने भावनात्मक सल्लाह सुझावले एउटा विकल्प भने उत्पन्न भएको छ। जस्तो कि उनीहरुलाई गरिने स्कुलिङले उनीहरु भित्रको भावनसँगै अभिव्यक्तिहरु पनि बुझ्न मद्दत मिल्छ। यो कुनै विचारसँग निर्भर रहेको छ किनभने बालबालिकालाई सुधार्ने बहानामा रिसाउँदा वा हिर्काउँदा उनीहरुलाई दुर्व्यवहार मात्रै नभएर भावनात्मक रुपमै विचलित भएको महसुस गराउँछ। कुनै पनि बालबालिकाले वयस्क व्यक्तिहरुले झैँ सोच्न/बुझ्न सक्दैन। केही अधिवक्ताहरुका अनुसार बालबालिकालाई केही सिकाउनुअघि उनीहरुलाई शान्त अवस्थामा ल्याउन जरुरी रहेको छ।
सोफी ह्याविगरस्टका अनुसार बच्चाहरूले तब सामाजिक रूपमा उपयुक्त तरिकाको व्यवहार गर्छन्, जब उनीहरू कोहीसँग आफू जोडिएको महसुस गर्छन् या उनीहरूले माया, सम्मान, समर्थन महसुस गर्छन्।
'बालबालिकाहरूले समस्याहरू समाधान गरेर काम गर्न सक्दैनन् र त्यतिबेला उनीहरु भावनात्मक रुपमा के गर्ने भन्नेमा हाम्रो कुनै पनि कुराहरु सुन्न चाहँदैनन्। तैपनि, हामी अक्सर प्रयास गर्छौं र व्यवहारको बारेमा निर्देशन र मार्गदर्शन दिन्छौं। त्यसले हाम्रो बालबालिका प्रतिको सम्पूर्ण दृष्टिकोण बताउँछ। र, हामीले आफ्नो बच्चा शान्त नभएसम्म पर्खनुपर्ने हुन्छ,' मेलबर्न विश्वविद्यालयका बाल क्लिनिकल मनोविज्ञानका प्राध्यापक सोफी ह्याभिगरस्ट भन्छिन्, 'बालबालिकाहरूले आफूलाई मनपर्ने तरिकाहरू वा सामाजिक रूपमा उपयुक्त हुने तरिकाहरूमा मात्रै देखाउँछन्। जब उनीहरू कोहीसँग जोडिएको महसुस गर्छन् तब उनीहरूले आफ्नो भावनात्मक संसारमा माया, सम्मान, समर्थन र मान्य महसुस गर्छन्।'
अनुसन्धानकै अनुसार आमाबाबु आफ्ना छोराछोरीसँग जति धेरै भावनात्मक रूपमा तालमेल राख्छन् र उनीहरूको बच्चाको भावनालाई कम अस्वीकृत र आलोचना गर्छन्, उति नै राम्रो बच्चाहरूले आफ्ना भावना र व्यवहारलाई विनियमित गर्न सक्षम हुन्छन्। 'भावना कोचिङ' प्राप्त गर्ने बालबालिकाहरू शारीरिक रूपमा कम उत्तेजित हुन्छन्।
(उनीहरूले आफ्नो स्नायु प्रणालीलाई राम्रोसँग विनियमित गर्न सक्षम छन् भन्ने सङ्केत) र नदिनेहरूभन्दा बिरामी हुने सम्भावना पनि कम हुन्छ।
९४ बालबालिकामा गरिएको एउटा अध्ययनले देखाएको छ, आमाबाबुले आफ्ना बच्चाहरूलाई कसरी बुझ्छन् र उनीहरूले उनीहरूलाई कसरी प्रतिक्रिया दिन्छन् भन्ने बीचमा आत्म-सुदृढ गर्ने चक्र पनि हुन सक्छ। यदि आमाबाबुले आफ्ना बच्चाहरुको भावनात्मक प्रतिक्रियाहरूलाई कम गर्न सक्ने सम्भावना छ भनेमा बच्चाहरूमा त्यसको सम्भावना बढि हुन्छ। यदि साना केटाकेटीहरूलाई उनीहरूका आमाबाबुले कमजोर भावनात्मक नियमन भएको बुझेका छन् भने पछि ती बालबालिका बुढेसकालमा उनीहरूका आमाबुबाद्वारा दण्डित हुने सम्भावना बढी हुन्छ।
जबकी, बालबालिकाको भावनात्मक विकासको लागि कुनै समान वा प्रविधिहरुको प्रयोगबाट केही डाटामा आधारित रहेर समस्या समाधानको दृष्टिकोणसँग अपेक्षाकृत रूपमा प्रतिस्थापन गरिएको छ। तर केही प्रमाणहरुले भने 'सकारात्मक अभिभावकत्व'को दृष्टिकोणले व्यबहारिक समस्या भएका बालबालिकाका प्रयोग गर्दा केही प्रतिशत मात्रै राम्रो देखिएको छ।
अनुसन्धानका क्रममा दिएका केही संकेतहरुमा दुर्व्यवहारको अतिरिक्त चिन्ता भएका बालबालिकाहरूका लागि समस्या समाधान गर्ने परम्परागत विधिहरूभन्दा बढी प्रभावकारी रहेको थियो। जसमा टाइम आउट समावेश भएको पत्ता लगाएको थियो।
ह्याभिगरस्टद्वारा सह-लेखन गरिएको अर्को अध्ययनका अनुसार भावना कोचिङले आठदेखि नौ वर्षका बालबालिका र आमाबाबुले कमजोर मनोवैज्ञानिक कल्याण भएको रिपोर्ट गरेका बच्चाहरूको लागि व्यfवहारिक अभिभावक प्रशिक्षणभन्दा राम्रो काम गरेको छ। यस बीचमा व्यवहारात्मक अभिभावक प्रशिक्षणले साना बच्चाहरू र राम्रो मनोवैज्ञानिक कल्याण भएका आमाबाबुहरूको लागि भावना कोचिङभन्दा राम्रो काम समेत गरेको पाइएको छ।
सामान्य 'वैकल्पिक' दृष्टिकोणहरू जसले स्प्याकिङ अर्थात् कुटाइ मात्र नभई टाइम आउट जस्ता अनुशासनात्मक कार्यहरू पनि त्यागेको छ। जुन टाइम आउट गर्नेहरू जत्तिकै प्रभावकारी थियो।
यस्तै एउटा उदाहरण, होभिगरस्ट र उनका सह-लेखक एन हार्लेद्वारा डिजाइन गरिएको ट्युनिङ इन किड्स भनिने भावनात्मक प्रशिक्षण कार्यक्रम हो। यसले आमाबाबुलाई व्यवहारको अन्तर्निहित भावनालाई प्रतिक्रिया दिन प्रोत्साहन दिन्छ। यदि बच्चाको रिस वा दुर्व्यवहार बढ्यो भने आमाबाबुलाई टाइम आउट जस्तै सजाय प्रयोग गर्न निरुत्साहित गरिन्छ। यसको सट्टा, उनीहरूलाई 'समयमा' प्रयोग गर्न भनिएको छ: रिसाएको वा व्यथित भएको बच्चासँग बस्ने र शान्त, शान्त उपस्थिति प्रदान गर्ने न्यूनतम कुराको साथ र यदि चाहिएको खण्डमा पछाडिसम्म पुर्याउने गर्न भनिएको छ।
'हामीले बच्चाहरूलाई उनीहरूका भावनात्मक आवश्यकताहरूले समस्या निम्त्याउँछ भनेर सिकाउन आवश्यक छ, विच्छेदन वा सजाय होइन,' हभिगरस्ट भन्छिन्, 'हामीले समर्थन गर्ने कुराहरूमध्ये एउटा विचार हो। जब बच्चाहरू धेरै रिसाउँछन्, तिनीहरू प्रायः अस्वीकार गर्न डराउँछन्। तिनीहरू परित्याग गर्न डराउँछन्। र, संलग्नताको सक्रियता यो हो कि तिनीहरू अझै पनि संलग्न हुन आवश्यक छ। यद्यपि, तिनीहरू धेरै अव्यवस्थित छन्। यसले मात्र काम गर्छ। यदि अभिभावक आफैं धेरै रिसाएको वा दुःखी छैनन् भने उनीहरूले आफ्नो बच्चालाई मौखिक वा शारीरिक रूपमा हानि नगर्न कोठाबाट बाहिर निस्कनुपर्ने हुन सक्छ। उनीहरुलाई शान्त वातावरणमा छोड्नुपर्ने हुन्छ।
भावना कोचिङमा समावेश भएका आमाबाबुले १० महिनापछि फलो-अपमा आफ्नो बच्चाको भावनालाई खारेज गर्ने सम्भावना कम थियो र उनीहरूका बच्चाहरूप्रति बढी समानुभूति रहेको थियो। तिनीहरूले आफ्नो परिवारमा 'नकारात्मक अभिव्यक्ति' (झगडा) लगायत रिपोर्ट गरे। यसैबीच, आमाबाबु र शिक्षकहरूले बच्चाहरूको व्यवहार र भावनाहरूको बुझाइमा महत्वपूर्ण परिवर्तनहरू रिपोर्ट गरे। सुरुमा हाइपर एक्टिभिटी वा अपोजिट डिफिएन्ट डिसअर्डर (ओडीडी) जस्ता क्लिनिकल व्यवहार समस्याहरू भएका बालबालिकाहरूमध्ये नियन्त्रण समूहमा रहेका १८ प्रतिशतको तुलनामा २७ प्रतिशतलाई चिकित्सकसँग फलोअप गर्दा यी समस्याहरू थिएनन्।
त्यहाँका केही निर्देशन अनुसार यस प्रकारका अध्ययनहरूमा सामान्य रूपमा त्यहाँ एक उच्च ड्रप-आउट दर थियो। ह्याभिगरस्ट औंल्याउदै भन्छिन्, 'टाइम आउट बनाउनु कुनै समय बाहिर जानु मात्रै होइन। कुनै पनि सकारात्मक नतिजाहरू समय बाहिर छोड्नको लागि केही गर्न नहुन पनि सक्छ। उदाहरणका लागि, तिनीहरूले आमाबाबुलाई तिनीहरूको आफ्नै भावनाहरूबारे सिकाएर, तिनीहरूलाई थप नियमन र शान्त बन्न मद्दत गर्न सक्थे।
यही कारणले गर्दा अनुसन्धानले यसले गर्ने तरिकालाई बुझाउँछ। लार्जेलेरे भन्छिन्, 'ती कार्यक्रमहरूले सकारात्मक अभिभावकत्वका विभिन्न पक्षहरूलाई जोड दिन्छ। त्यसैले आमाबाबुले ती प्रकारका सीपहरू बालबालिकाको लागि जति राम्रो, अझ दक्ष तरिकाले प्रयोग गर्न सक्छन्। त्यति नै बालबालिकाको भावनात्मक विकासको लागि सहज हुन्छ। तर प्रमाण टाइम आउट विरुद्ध होइन। सकारात्मक अभिभावक सम्बन्धको भागको रूपमा टाइम आउट जस्ता सजायको वकालत गर्ने अनुसन्धानकर्ताहरूले यो पनि/वा प्रस्ताव होइन भनेर थप्न सक्छन्। त्यहाँ कुनै कारण छैन कि आमाबाबुले समस्या समाधान गर्न, सहानुभूति व्यक्त गर्न वा आफ्ना छोराछोरीसँग भावनाहरूमार्फत कुरा गर्न र सजाय जारी गर्न सक्दैनन्। जुन केही दृष्टिकोणहरूले स्पष्ट रूपमा वकालत गर्छन्। ती विचार, अन्ततः आमाबाबुलाई प्रतिक्रिया दिने तरिकाले प्रदान गर्नु हो जुन बच्चाको लागि सुरक्षित छ।'
काजदिन भन्छन्, ‘उनीहरूलाई उनीहरूको आवेगको दयामा छोड्ने जोखिम हुन्छ। हामी आमाबाबुको खल्तीमा औजारहरू होस् भन्ने चाहन्छौं। किनभने तिनीहरू एक पटक आवेगपूर्ण हुन्छन्, यो समस्या हो। यदि तपाईं चिच्याउनु वा कराउनु हुन्छ भने त्यो केही हो।'
'डरान्ट, जसले सजाय कहिल्यै फलदायी हुँदैन भन्ने विश्वास गर्छ। तर उदाहरणको लागि आमाबाबुले ढोकाको चुकुल समात्छन्, बच्चाले अर्कोतिर तान्छन्, झगडा सुरु हुन्छ,' उनी भन्छिन्, 'हामीले आमाबाबुलाई हिंसाको साहस दिँदैछौ। त्यहाँ चिच्याइनेछ, कुटाइनेछ, त्यो बच्चालाई समातेर कुर्सीमा जबरजस्ती ल्याइनेछ। हामीलाई किन जबरजस्तीको अधिकार दिइएको छ, जब हामी जान्दछौं कि प्रत्येक मानिसले जबरजस्तीको प्रतिरोध गर्छ र त्यसपछि तिनीहरू जति पछि धकेल्छन्, उति बढ्छ।'
सजाय-मुक्त अभिभावकत्व अधिवक्ताहरूले यस्तो पनि भन्ने गरेका छन् कि जब हामी व्यवहार हस्तक्षेपको 'प्रभावकारित' को बारेमा कुरा गर्छौं, हाम्रो सामान्यतया मतलब, 'के यसले बच्चाहरूलाई राम्रो व्यवहार सिकायो?' भन्ने हुन्छ। त्यो अनुसन्धान अध्ययनहरू सामान्यतया हेर्छन् पनि। त्योसँगै त्यसको अर्थ लाग्न पनि सक्छ- तर यो सम्पूर्ण किस्सा होइन।
तपाईंले बालबालिकाबाट केही उपायहरू लिन पनि सक्नुहुन्छ। जस्तै- के बच्चाले राम्रो व्यवहार गरिरहेको छ त? ह्याभिगरस्ट भन्छन्, 'तर यदि बच्चाको आमाबाबुले उनीहरूप्रति धेरै भावनात्मक रूपमा प्रतिक्रियाशील छन् भने भित्र के हुन्छ? यसले बच्चामा आन्तरिक रूपमा के बनाउँछ? र, त्यो भाग हो जुन मलाई मापन गर्न साँच्चै गाह्रो छ।'
साइगेल सहमत हुँदै भन्छिन्, 'तपाईं व्यवहारमा मात्र ध्यान केन्द्रित गरेर बच्चाको व्यवहार परिवर्तन गर्न सक्नुहुन्छ। तर यदि तपाईंले यसको अन्तर्निहित कुरा हेर्नुभयो भने तपाईंको बच्चालाई अन्तर्दृष्टि र समानुभूतिको सीपहरू बढाउन मद्दत गर्दै, तपाईं त्यसभन्दा बाहिर जान पनि सजिलैसँग सक्नुहुन्छ। यसले बच्चालाई उनीहरूको व्यवहारलाई मार्गदर्शन गर्न अनुमति दिन्छ। तर यो त्योभन्दा धेरै हो। यसले उनीहरूलाई आफ्नो व्यवहारलाई नियमन गरेर मात्र बाँच्न नभई उनीहरूलाई फस्टाउन अनुमति दिने तरिकामा आफू र अरूलाई जान्न अनुमति दिन्छ। म व्यवहारको नतिजाभन्दा धेरै गहिरो कुरामा रुचि राख्छु। म बच्चाको दिमागमा रुचि राख्छु।'
साझा धरातल
बच्चाहरु विभिन्न तरिकामा अनुशासनमा आउन सक्छन्। तर समीकरणका दुवै पक्षका विज्ञहरूले बालबालिकाका लागि कुन कुराले राम्रो काम गर्छ भन्नेबारेमा आफ्ना धेरै निष्कर्षहरूमा ओभरल्याप गर्छन्।
केही मान्छन् कि, कठोर वा अधिनायकवादी प्यारेन्टिङ पनि इष्टतम होइन। अनुमति दिनेमात्रै प्यारेन्टिङ सामान्य रुपमा हेर्दा धेरै सहयोगी र कम अपेक्षा भएको देखिन्छ। अध्ययनहरूका अनुसार बच्चाहरूमा उच्च स्तरको आत्म-विश्वासले व्यावहारिक समस्या निम्त्याउन सक्छ।
प्यारेन्टिङको शैली जति आधिकारिक हुन्छ आमाबाबुको माग त्यति नै स्तरको हुन्छ। आमाबाबु धेरै अपेक्षा राख्न थाल्छन्।
'तर, जेन्टल प्यारेन्टिङको अर्थ सजाय-रहित वातावरण बनाउनु मात्रै भने होइन,' हभिगरस्ट भन्छन्, 'यो आधिकारिक हुनुपर्छ, अनुमति दिनेवाला होइन्। तर त्यहाँ एक तरिका छ जुन तपाईंले प्रभुत्व प्रयोग नगरी वा रोक्न वा सजाय नगरी गर्न सक्नुहुन्छ। बालबालिकाले सबै कुरा बच्चाको तरिकाले गर्ने भन्ने कुरा होइन। यो केही सन्तुलनमा आउने कुरा हो। बच्चाहरूले राम्रो सिक्छन् जब तपाईंले उनीहरूलाई उनीहरूको व्यवहारमा मार्गदर्शन गर्नुअघि समानुभूतिको साथ प्रतिक्रिया दिनुहुन्छ।'
अर्कोतर्फ, लार्जेलेरे जस्ता टाइम आउट जस्ता परिणामहरूको पक्षमा रहेका अन्वेषकहरू भन्छन्, यी नतिजाहरू सकारात्मक अभिभावकत्वको सन्दर्भमा प्रयोग गर्न आवश्यक छ।
'यो सकेसम्म सकारात्मक लक्ष्य हुनेछ,' उनी भन्छन्, 'अभिभावकहरूले सकेसम्म ती चीजहरू गर्नु हुँदैन र आफ्ना बच्चाहरूसँगको सकारात्मक सम्बन्धलाई जोड दिनुपर्छ। दुर्व्यवहारको लागि जाने प्रतिक्रियाको सट्टा अन्य प्रयासहरू असफल भएपछि सहयोग गर्न बच्चालाई सिकाउन 'ब्याकअप' हुनुपर्छ।'
धेरै शोधकर्ताहरू पनि यो कुरामा सहमत छन् कि कुनै पनि अभिभावकीय रणनीतिको मुख्य कारण सजाय मात्र होइन। तर बच्चालाई पाठ सिकाउने उत्तम तरिका पनि होइनन्।
'कुटाइ, चिच्याइ जस्ता कुराहरू धेरै आमाबाबुका लागि धेरै आकर्षक हुन्छन् किनभने तिनीहरूले छिट्टै काम गर्छ। बच्चाहरु केही बेरको लागि चुप लाग्छन्। तपाईंलाई लाग्छ कि, समस्या समधान भो र तपाईं अगाडि बढ्न सक्नुहुन्छ। बच्चाहरूसँग कुरा गर्न र उनीहरूलाई कुराहरू व्याख्या गर्न समय निकाल्नुको विरुद्धमा, 'गेर्सोफ भन्छन्, 'टाइम आउट र स्प्याङ्किङ यी प्रकारका द्रुत समाधानहरू हुन् जसले वास्तवमा अन्तर्निहित मुद्दासँग व्यवहार गर्दैन र यसले बच्चाहरूलाई सिक्न मद्दत गर्दैन।'
तर, केवल आदेश गर्नुको सट्टा तपाईंले सानै उमेरका बच्चाहरूसँग गर्न सक्ने कुरा हो भने उनीहरूले दुई वा तीन वर्षको हुँदा वास्तवमै बुझ्न थाल्छन्। गेर्सोफ भन्छन्, 'वास्तवमा लार्जेलेरेको अनुशासनात्मक कार्यनीतिहरूको तुलनाले पत्ता लगायो कि अधिकांश बच्चाहरूको लागि सानो बच्चालाई छोटो अवधिमा पालना गराउने सबैभन्दा राम्रो तरिका विकल्पहरू प्रस्ताव गर्नु हो। तर्कले रुने वा वार्तालाप गर्ने बच्चाहरूको लागि राम्रो काम गर्छ।'
तथापि, यो बच्चामा निर्भर गर्छ। लामो अवधिमा, विकल्पहरू प्रस्ताव गर्दा ७ प्रतिशत कम चुनौतीपूर्ण बच्चाहरूको लागि दुर्व्यवहार घटाउँछ। २० प्रतिशत सबैभन्दा अपमानजनक बच्चाहरूका लागि विकल्पहरू प्रस्ताव गर्दा अक्सर दुर्व्यवहार बढ्छ। यद्यपि, लगातार तर्कले दुई महिनापछि उनीहरूलाई राम्रो व्यवहार गर्न मद्दत गरेको थियो। र, बाँकी बहुसंख्यक बच्चाहरूको लागि विकल्पहरू प्रस्ताव गर्दा दुई महिनापछि औसतमा व्यवहारमा कुनै पनि तरिकामा स्पष्ट प्रभाव परेन।
'हामी सामान्य सजाय प्रयोग गर्छौं, किनभने आमाबाबुले सजाय दिन लागेका छन्। अन्य सजायभन्दा हल्का सजाय मात्र राम्रो हुन्छ, किनभने यसको साइड इफेक्ट धेरै कम छन्। तर यसले अझै पनि बच्चालाई के गर्ने भनेर सिकाउँदैन, 'काजदिन भन्छन्।
अन्यको तुलनामा उनको दृष्टिकोणमा अभ्यास र प्रशंसाको एक विशिष्ट अनुक्रम समावेश छ। जस्तो कि बच्चाले तपाईंलाई हिर्काउँदा आक्रोश व्यक्त गरिरहेको छ। तपाईंले आफ्नो बच्चालाई नहिर्काइ पनि आक्रोश सकिन्छ भनेर सिकाउनुपर्छ। त्यसपछि मैले तिमीलाई तिम्रो गल्तीको लागि कुटेको थिएँ, अब तिमीले फेरि यस्तो नगर भनेर सम्झाउनुपर्छ। उसलाई सम्झाउन बम्बार कोशिस गरिरहनुपर्छ।
अर्को अपेक्षाकृत व्यावहारिक रणनीति भनेको आमाबाबुले कहिले र कसरी आदेश जारी गर्छन् भनेर हेर्नु हो। जसरी वयस्कहरूलाई आफूले काम गरिरहेको कुनै चिजबाट बाहिर निकालिएको मन पर्दैन, त्यसरी नै बच्चाहरूलाई पनि मन पर्दैन। जब आमाहरूलाई आफ्ना बच्चाहरूलाई निश्चित खेलौनाहरूसँग खेल्न निर्देशन दिन भनिएको थियो। उदाहरणका लागि, यदि बच्चा पहिले नै त्यो खेलौनातिर फर्किरहेको थियो वा आमाले उनीहरूलाई त्यो खेलौनामा आकर्षित गर्न सक्षम भएमा केवल आदेश दिनुको सट्टा यसले राम्रो काम गर्छ।
अनुसन्धानकर्ताहरू लेख्छन्, 'तपाईंले निर्देशन दिनहुन्छ भने त्यसलाई सिधा र स्पष्ट बनाउनुहोस्।’
काजदिन भन्छन्, 'अभिभावकहरूले तालिकाबाट सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण उपकरण छोड्छन्, जुन व्यवस्थित मोडलिङ हो। यसको मतलब तपाईंले आफ्नो बच्चामा देख्न चाहेको व्यवहार देखाउनु र अरूलाई देखाउनु हो। मेरोपालामा यस्तो थियो, म जे भन्छु त्यही गर, म जे गर्छु त्यो होइन।'
(बीबीसी फ्युचरमा प्रकाशित यो आलेख अन्शु खनालले भावानुवाद गरेकी हुन्।)
