काठमाडौं - जेनजी आन्दोलनपछि बनेको शुशीला कार्की नेतृत्वको अन्तरिम सरकारको मन्त्रिपरिषद् विस्तार प्रक्रियामा छ। आमजनसँग प्रत्यक्ष जोडिएको र असुन्तुष्टि धेरै नै रहेको स्वास्थ्य मन्त्रालयको नेतृत्वको विषयमा छलफल जारी छ। मंगलबार प्रधानमन्त्री कार्कीले डा सन्दुक रुइतलाई भेटेर सहयोगका लागि प्रस्ताव गरिन्। तर, डा रुइतले मन्त्रिमण्डलमै सहभागी भएर काम गर्न अस्वीकार गरेका छन्।
डा रुइत स्वास्थ्यखबरले सामाजिक सञ्जाल फेसबुक पेजमा गरेको सर्वेक्षणमा मन्त्रीका लागि आमजनले रुचाएकोमा दोस्रो नम्बरमा छन्। स्वास्थ्यखबरले 'स्वास्थ्य मन्त्रीमा को? उपयुक्त व्यक्ति खोज्दै जेनजी युवा, आम नागरिकबाट नाम मागिँदै, आएका नामहरुमा अनलाइन भोटिङ हुने' शिर्षकमा राखेको तस्विरमुनि १२ सय भन्दा बढी प्रतिक्रिया आएका छन्। त्यसैगरी यही शिर्षकको समाचारमा २ सय भन्दा बढी प्रतिक्रिया छन्।
ती प्रतिक्रियाअनुसार डा गुणराज अवस्थीलाई सबैभन्दा धेरैले स्वास्थ्य मन्त्रीका रुपमा हेर्न चाहेका छन्। उनका पक्षमा ९९ जनाले कमेन्ट गरेका छन्। त्यसपछि डा रुइतका पक्षमा ८८, डा भगवान कोइरालाका पक्षमा ८४ र डा गोविन्द केसीका पक्षमा ६५ र डा ओममूर्ति अनिलका पक्षमा २३ जनाले मत राखेका छन्।
टप ४ मा रहेका डा गोविन्द केसीले अनलाइन भोटिङमा नाम नराख्ने भनेका छन्। शिर्ष ५ मा रास्वपाबाट प्रतिनिधि सभा सदस्य रहेकी डा तोसिमा कार्की पनि छिन्। उनका पक्षमा ४४ जनाले मत राखेपनि 'नागरिक सरकार' भएका कारण हामीले शिर्ष ५ बनाउँदा उनलाई हटाएर छैटौं नम्बरमा रहेका डा अनिललाई समेटेका हौं। टप १० भित्र भने डा गुणराज लोहनी (२०), पूर्व स्वास्थ्य मन्त्री प्रदीप पौडेल (१३), डा शेषराज घिमिरे (९) र मुकेश अधिकारी (७) पनि छन्।
यस्तै, नेपाल चिकित्सक संघका पूर्व अध्यक्ष डा लोचन कार्की, चिकित्सा शास्त्र अध्ययन संस्थानका पूर्व डिन डा जगदिशप्रसाद अग्रवाल, सुर्तीजन्य पदार्थ नियन्त्रण अभियानमा सक्रिय डा तारासिंह बम, गंगालाल अस्पतालबाट राजीनामा दिएर अमेरिका पुगेका डा रामेश कोइराला, डब्लुएचओमा लामो समय काम गरेका डा शम्भु आचार्य र जनस्वास्थ्यविद डा शरद वन्तको पक्षमा पनि मन्त्रीका लागि उपयुक्त हुने भन्दै कमेन्ट आएका छन्।
प्रतिक्रियामै उल्लेखित प्रमुख अपेक्षाहरु यसप्रकार छन् :
• भ्रष्टाचारमुक्त, इमान्दार र कुशल नेतृत्व।
• निःशुल्क र गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवाको सुनिश्चितता।
• ग्रामीण क्षेत्रमा स्वास्थ्य सेवाको पहुँच र अवसंरचनामा सुधार।
• स्वास्थ्य बीमा र युवा रोजगारीमा ध्यान।
हामीले एआईको सहयोगमा प्रतिक्रियाहरु विश्लेषण गरेका हौं। थप विश्लेषण यहाँ प्रस्तुत छ :
नेपाली स्वास्थ्य क्षेत्रका लागि उपयुक्त नेतृत्वमा आमजनका प्राथमिकता र चाहना के छन्?
नेपाली स्वास्थ्य क्षेत्रका लागि उपयुक्त नेतृत्वमा जनताका प्राथमिकता र चाहना विभिन्न पक्षमा केन्द्रित रहेको देखिन्छ। फेसबुकमा गरिएको "स्वास्थ्य मन्त्रीको लागि जनमत सङ्ग्रह" मा १२ सय भन्दा बढी प्रतिक्रियाहरूबाट यी कुराहरू स्पष्ट हुन्छन्।
जनताका प्राथमिकता र चाहना:
१. योग्य र अनुभवी नेतृत्व: प्रतिक्रिया दिनेले डाक्टर वा स्वास्थ्य क्षेत्रका विशेषज्ञलाई स्वास्थ्य मन्त्री बनाउन चाहेको देखिन्छ।
२. ईमान्दारिता र भ्रष्टाचारमुक्त प्रशासन : नेतृत्व लोभ लाभ नगरी देशका लागि इमान्दार हुनुपर्छ। भ्रष्टाचारलाई खोजेर जेल हाल्ने र गाउँपालिकादेखि केन्द्रसम्म सबै भ्रष्टाचारको छानबिन गर्ने व्यक्ति हुनुपर्छ भन्ने चाहना छ।
३. गैर-राजनीतिक र स्वतन्त्र चरित्र : जनताले कुनै पार्टीको गन्ध नआएको, कुनै राजनीतिक कुरा नसुन्ने, र पार्टीगत स्वार्थ नभएको व्यक्ति चाहेका छन् ।
४. निःशुल्क स्वास्थ्य सेवा र शिक्षा: संविधानमा उल्लेखित निःशुल्क स्वास्थ्य उपचार र निःशुल्क शिक्षाको कार्यान्वयन गर्न सक्ने व्यक्तिलाई मन्त्रीको जिम्मेवारी दिनुपर्छ भनिएको छ। सम्पूर्ण नागरिकलाई अनिवार्य असीमित स्वास्थ्य बीमामा आबद्ध गराउने र जुनसुकै निजी अस्पतालमा पनि बीमाबाट उपचार गर्न पाउने कानुन बनाउने कुरामा जोड दिइएको छ ।
५. स्वास्थ्य प्रणालीको सुदृढीकरण : स्वास्थ्य क्षेत्र लथालिङ्ग भएको र गाउँगाउँमा संस्था खोलेर मात्र नहुने, औषधि, उपकरण, भौतिक संरचना र दक्ष जनशक्तिको अभाव रहेको उल्लेख छ। स्वास्थ्य सेवालाई संघ अन्तर्गत राखेर चेन अफ कमाण्डमा चलाउने र जनस्वास्थ्यलाई सुदृढ गर्ने नेतृत्वको आवश्यकता औंल्याइएको छ। गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवा प्रदानका लागि जुनसुकै हदसम्म पनि काम गर्न तयार व्यक्ति हुनुपर्छ। स्वास्थ्य क्षेत्र भनेको अस्पतालको मात्र हो भन्ने भाष्यबाट माथि उठेर जनस्वास्थ्यलाई प्राथमिकता दिनुपर्ने भनिएको छ।
६. युवा पलायन रोक्ने र स्वदेशमै रोजगार सिर्जना : युवाहरूलाई विदेश जानबाट रोकेर देशमै स्रोत साधन अनुसन्धान गरी विकास अगाडि बढाउने र विदेशबाट स्वदेशमा काम गर्न आउने वातावरण बनाउने नेतृत्वको चाहना छ। गरिबीमा रहेकालाई रोजगार दिने र भ्रष्टाचार रोक्न गोप्य सूचना राख्ने कुरा पनि उल्लेख छ।
७. अन्य विशेष चाहना : सुर्तीजन्य उद्योग बन्द गरेर औषधि कारखाना खोल्ने नीति बनाउने मन्त्री हुनुपर्छ। स्वास्थ्य सेवाको पहुँच विस्तार, गुणस्तर सुधार र पारदर्शिता कायम गर्न सक्ने क्षमता भएको नेतृत्व आवश्यक छ। स्वास्थ्य स्वयंसेविकादेखि विभिन्न तह तप्काका स्वास्थ्यकर्मीहरूसँग सहकार्य गरी कार्यसम्पादन गर्न सक्ने हुनुपर्छ।
प्रस्तावित स्वास्थ्य मन्त्रीहरूमा कुन गुण र अनुभवहरूलाई नागरिकले बढी महत्त्व दिएका छन्?
प्रस्तावित स्वास्थ्य मन्त्रीहरूमा नागरिकहरूले विभिन्न गुण र अनुभवहरूलाई बढी महत्त्व दिएका छन्। फेसबुक फोटोमा १२ सय र समाचारमा रहेका २ सय भन्दा बढी प्रतिक्रियाहरूमा व्यक्त भएका विचारहरू अनुसार, निम्न गुण र अनुभवहरूलाई नागरिकहरूले प्राथमिकता दिएका छन्:
१. स्वास्थ्य क्षेत्रको विशेषज्ञता र ज्ञान : नागरिकहरू स्वास्थ्य मन्त्रालयको नेतृत्व डाक्टरले मात्र नभई जनस्वास्थ्यविद्ले गर्नु राम्रो हुने सुझाव दिइएको छ। उनीहरूले स्वास्थ्य मन्त्रालय कसरी चलेको छ भनेर बुझेको र स्वास्थ्य क्षेत्रको समस्या समाधान गर्न सक्ने व्यक्ति चाहेको देखिन्छ। "स्वास्थ्य क्षेत्र भनेको अस्पतालको हो" भन्ने भाष्यभन्दा माथि उठेर समग्र जनस्वास्थ्य बुझेको व्यक्तिलाई प्राथमिकता दिइएको छ।
२. इमान्दारिता र भ्रष्टाचारमुक्त छवि : स्वास्थ्य मन्त्री "लोभ लाभ नगरी देशको लागि इमान्दार" हुनुपर्ने र भ्रष्टाचार नियन्त्रण तथा छानबिन गर्न सक्ने हुनुपर्नेमा जोड दिइएको छ। डा. गोविन्द के.सी.लाई "शून्य अर्थात् कुनै स्वार्थ नै नभएका" र डा. सन्दुक रुइतलाई "पैसा कमाउनु छैन" भन्दै सुझाइएकोले पनि इमान्दारितालाई विशेष महत्त्व दिएको देखिन्छ। डा. गुणराज अवस्थीलाई पनि "स्वच्छ छवि भएको अहिले सम्म कुनै राजनीति र भ्रष्टाचारि नभएको" भनी उल्लेख गरिएको छ।
३. व्यावहारिक अनुभव र व्यवस्थापकीय क्षमता: नागरिकहरूले ग्रामीण क्षेत्रमा जनतासँग भिजेर सेवा प्रवाह गरेको, स्वास्थ्य स्वयंसेविकादेखि विभिन्न तहका स्वास्थ्यकर्मीहरूसँग सहकार्य गरेको, र विभिन्न जिल्ला अस्पतालदेखि स्वास्थ्य निर्देशनालयसम्मको नेतृत्व गरिसकेको व्यक्तिलाई उपयुक्त ठानेका छन्। अस्पताल प्रशासन, स्वास्थ्य व्यवस्थापन र अनुसन्धानमा योगदान गर्ने व्यक्तिका विषयमा पनि चाहना राखिएको छ। व्यवस्थापकीय अनुभव भएका व्यक्तिले स्वास्थ्य चौकीदेखि केन्द्रसम्मका स्वास्थ्य संस्थामा सुधार गर्न सक्ने विश्वास व्यक्त गरिएको छ। सेवानिवृत्त स्वास्थ्य सचिवहरूलाई काम बुझेका व्यक्ति भनी प्राथमिकतामा राखिएको छ।
४. जनसेवाप्रतिको प्रतिबद्धता र दूरदृष्टि : नागरिकहरू स्वास्थ्य सेवालाई निःशुल्क बनाउन सक्ने मन्त्री चाहन्छन्। स्वास्थ्य सेवाको पहुँच विस्तार, गुणस्तर सुधार र पारदर्शिता कायम गर्न सक्ने क्षमतालाई महत्त्वपूर्ण मानिएको छ। देशको मुख्य समस्याहरू तत्काल समाधान गर्ने र स्वास्थ्य सेवालाई संघ अन्तर्गत राखेर सुदृढ गर्ने नेतृत्वको आवश्यकता औंल्याइएको छ। बर्थिङ सेन्टर र ग्रामीण अल्ट्रासाउन्ड कार्यक्रमका सुरुवातकर्ता जस्ता पहलहरूलाई पनि सकारात्मक रूपमा हेरिएको छ।
५. गैर-दलीय र स्वतन्त्र सोच: धेरै नागरिकहरूले कुनै राजनीतिक दलसँग सम्बन्धित नभएको, 'एमाले र कांग्रेसको गन्ध नआएको' वा पार्टीगत स्वार्थ नराखी देश र जनताको हितमा काम गर्न डटेर लाग्ने व्यक्तिलाई स्वास्थ्य मन्त्रीको रूपमा हेर्न चाहेको देखिन्छ3। पार्टीभन्दा बाहिरको नयाँ पुस्तालाई महत्त्व दिइएको छ।
६. नेतृत्व क्षमता र हक्की स्वभाव : समय व्यवस्थापनमा अब्बल, नेतृत्वलाई समेत चुनौती दिन सक्ने, र सबैलाई समेटेर अघि बढ्न सक्ने उत्कृष्ट नेतृत्व क्षमता भएको व्यक्तिलाई उपयुक्त मानिएको छ। प्रधानमन्त्री जस्तै 'हक्की स्वभाव' भएको व्यक्तिको खोजी गरिएको छ।
७. युवा पुस्ताको प्रतिनिधित्व : केहीले 'जेन्जी समूहकै स्वास्थ्य विशेषज्ञ' वा नयाँ पुस्ताले विकासको मोड लिनुपर्ने धारणा राखेका छन्। युवा उम्मेदवारहरूको उल्लेखले पनि युवा पुस्ताको प्रतिनिधित्वको चाहना झल्किन्छ। यद्यपि, 'योग्यता र क्षमता भए उमेरले छेकबार गर्नु नहुने' भन्ने मत पनि छ।
स्वास्थ्य सेवा सुधारका लागि नागरिकले उठाएका प्रमुख मुद्दा र अपेक्षा के-के हुन्?
स्वास्थ्य सेवा सुधारका लागि नागरिकहरूले विभिन्न प्रमुख मुद्दाहरू उठाएका छन् र निम्न अपेक्षा राखेका छन्:
१. भ्रष्टाचार नियन्त्रण र सुशासनको प्रत्याभूति : नागरिकहरू स्वास्थ्य क्षेत्रमा लोभ-लाभमुक्त इमान्दार नेतृत्वको अपेक्षा गर्दछन्। उनीहरू भ्रष्टाचार नियन्त्रण गर्न र भ्रष्टाचारमा संलग्न व्यक्तिहरूलाई खोजीखोजी जेल हाल्न माग गर्छन्। गाउँपालिकादेखि केन्द्रसम्मका सबै तहमा भ्रष्टाचार छानबिन हुनुपर्ने र स्वतन्त्र विकासका लागि राजनीतिक प्रभावबाट मुक्त हुनुपर्नेमा जोड दिएका छन्। नागरिकहरूलाई गोप्य सूचनाको संरक्षण मार्फत भ्रष्टाचार रोक्न सकिने विश्वास छ । मन्त्रीको छनोट दक्ष र इमान्दार व्यवस्थापकीय अनुभवको आधारमा हुनुपर्ने कुरा पनि उल्लेख गरिएको छ।
२. स्वास्थ्य सेवाको पहुँच, गुणस्तर र निःशुल्क:
• निःशुल्क स्वास्थ्य सेवा: नागरिकहरूले स्वास्थ्य र शिक्षा निःशुल्क हुनुपर्छ भन्ने प्रमुख माग राखेका छन् । संविधानमा उल्लेखित निःशुल्क स्वास्थ्य उपचार र शिक्षाको कार्यान्वयन हुनुपर्ने उनीहरूको अपेक्षा।
• गुणस्तरीय सेवा र पूर्वाधार: हाल स्वास्थ्य क्षेत्र लथालिङ्ग अवस्थामा रहेको, गाउँ-गाउँमा संस्था खुले पनि औषधि, उपकरण, भौतिक संरचना र दक्ष जनशक्तिको अभाव रहेको गुनासो छ। यसले स्वास्थ्य सूचकहरू घट्दो क्रममा रहेको देखाउँछ। नागरिकहरू गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवाका लागि जस्तोसुकै हदसम्म काम गर्न तयार नेतृत्व चाहन्छन्। स्वास्थ्य सेवाको पहुँच विस्तार, गुणस्तर सुधार र पारदर्शिता कायम गर्न सक्ने नेतृत्व आवश्यक छ ।
• स्वास्थ्य बीमा र पहुँच: सम्पूर्ण नागरिकका लागि अनिवार्य असीमित स्वास्थ्य बीमा लागू गरिनुपर्ने र बीमा मार्फत जुनसुकै निजी अस्पतालमा पनि उपचार गर्न पाउने कानुन बनाइनुपर्ने माग गरिएको छ।
• सामुदायिक संलग्नता र ग्रामीण सेवा: ग्रामीण क्षेत्रमा जनतासँगै भिजेर सेवा प्रवाह गरेको र सामुदायिक समस्या बुझेको व्यक्ति मन्त्री हुनुपर्छ भन्ने विचार पनि व्यक्त भएको छ। बर्थिङ सेन्टर र ग्रामीण अल्ट्रासाउन्ड कार्यक्रमका सुरुवातकर्ता जस्ता ग्रामीण क्षेत्रमा प्रभाव पारेका व्यक्तिहरूको प्रशंसा गरिएको छ ।
• सबैका लागि समान नीति: स्वास्थ्य नीति सबै जनताका लागि बराबर हुने गरी नियम बनाउनुपर्ने सुझाव दिइएको छ ।
३. कुशल नेतृत्व र विशेषज्ञता :
• जनस्वास्थ्य विज्ञको आवश्यकता: धेरै नागरिकहरूले स्वास्थ्य मन्त्रालयको नेतृत्व डाक्टरले भन्दा जनस्वास्थ्य विज्ञले गरेको राम्रो हुने धारणा राखेका छन् । उनीहरू मन्त्रीले बिरामीको अपरेसन गर्ने होइन, बरु स्वास्थ्य व्यवस्थापन र नीति निर्माणमा दक्ष हुनुपर्नेमा जोड दिन्छन् ।
• प्रणालीगत सुधार: स्वास्थ्य क्षेत्रको लथालिङ्ग अवस्था, चेन अफ कमान्डको अभाव र विभिन्न विश्वव्यापी महामारीको बढ्दो जोखिमलाई सम्बोधन गर्न सक्ने, स्वास्थ्य सेवालाई संघ मातहत राखेर चेन अफ कमान्डमा चलाउने नेतृत्वको माग छ ।
• अनुभव र दक्षता: नागरिकहरूले मन्त्रालयको काम बुझेका, दीर्घ अनुभव, प्राविधिक दक्षता र जनविश्वास भएका व्यक्तिलाई प्राथमिकता दिनुपर्ने बताएका छन्। विशेषगरी अस्पताल प्रशासन, स्वास्थ्य व्यवस्थापन र अनुसन्धानमा योगदान पुर्याएका व्यक्तिलाई उपयुक्त ठानिएको छ । नेतृत्वमा समग्रता, इमान्दारिता, र समस्या समाधानको क्षमता खोजिएको छ ।
• गैर-राजनीतिक नेतृत्व: धेरैले कुनै पार्टीसँग आबद्ध नभएको वा राजनीतिक गन्ध नआएको, देश र जनताको हितमा काम गर्न डटेर लाग्ने व्यक्तिलाई मन्त्री बनाउन चाहेको बताएका छन् ।
४. विकास र रोजगारी : नागरिकहरू युवाहरूलाई विदेश जानबाट रोकी देशमै स्रोत साधन अनुसन्धान गरी विकासलाई अगाडि बढाउने नीति चाहन्छन्। साथै, विदेशमा रहेका युवाहरूलाई स्वदेशमै काम गर्ने वातावरण सिर्जना गर्नुपर्ने अपेक्षा राखेका छन्। गरिबीमा रहेकाहरूलाई रोजगार र अनुसन्धानका अवसर प्रदान गर्नुपर्ने कुरा पनि उठेको छ।
