हरेक वर्ष नोभेम्बर १४ मा विश्व मधुमेह दिवस मनाइन्छ, यो दिन फ्रेडरिक बान्टिङको जन्मदिनको अवसरमा मनाइन्छ, जसले सन् १९२१ मा इन्सुलिनको आविष्कार गरे। इन्सुलिनको आविष्कारले मधुमेहको उपचारमा क्रान्ति ल्याएको थियो र लाखौं मानिसहरूको जीवनलाई बचायो। यो दिन मधुमेहको बारेमा जनचेतना फैलाउन र रोगको रोकथाम र उपचारमा सहयोग पुर्यााउन मनाइन्छ।
२०२४ को थिम: 'ब्रेकिङ ब्यारियर्स, ब्रिजिङ ग्याप्स'
यस वर्षको विश्व मधुमेह दिवसको थिम 'ब्रेकिङ ब्यारियर्स, ब्रिजिङ ग्याप्स' हो। यो थिमले मधुमेहको उपचार र हेरचाहमा रहेका विभिन्न अवरोधहरूलाई चिर्ने र सबैका लागि समान पहुँचको सुनिश्चितता प्राप्त गर्ने महत्त्वलाई उजागर गर्दछ। मधुमेहको उपचार, स्वास्थ्य सेवाको पहुँच र जनचेतनामा रहेका भिन्नता र अन्तराललाई घटाएर समान स्तरमा पुर्यासउनु यस थिमको मुख्य उद्देश्य हो। यदि हामी विश्वभरि रहेका भिन्नता र बाधाहरूलाई तोड्न र स्वास्थ्य सेवामा समान पहुँच पुर्याउन सक्षम हौं भने, मधुमेहको प्रभावलाई कम गर्न धेरै सहुलियत हुनेछ।
नेपालको परिप्रेक्ष्यमा, यो थिमले विशेष महत्व राख्दछ। यहाँका ग्रामीण र शहरी क्षेत्रमा स्वास्थ्य सेवामा पहुँचको भिन्नता रहेको छ, र मधुमेहको रोकथाम र उपचारका अवसरहरू सबैका लागि समान रूपमा उपलब्ध छैनन्। यसले सबैलाई समान अवसर र पहुँच प्रदान गर्नका लागि सामूहिक प्रयासको महत्त्वलाई जनाउँछ।
नेपालमा मधुमेहको स्थिति र चुनौती
नेपालमा मधुमेह एक बढ्दो समस्या बनेको छ। असन्तुलित आहार, शारीरिक गतिविधिको कमी, र शहरीकरणका कारण मधुमेहको जोखिम लगातार बढ्दै गएको छ। शहरी क्षेत्रमा रहने मानिसहरूको लाइफस्टाइल र खानेकुरामा आएको परिवर्तनले मधुमेहलाई बढावा दिएको छ। धेरै व्यक्तिहरूमा प्रारम्भिक चरणमा मधुमेहको लक्षणहरू देखिँदैनन्, जसले गर्दा धेरैलाई ढिलो गरेर रोगको पहिचान हुन्छ। यसले रोगको नियन्त्रणमा अवरोध पुर्याउँछ र जीवनशैलीसँग सम्बन्धित जटिलताहरूको जोखिम बढाउँछ।
भारत: मधुमेहको राजधानी र नेपालका लागि सन्देश
भारतलाई 'मधुमेहको राजधानी' भनिनुको कारण त्यहाँको तीव्र बढ्दो मधुमेह दर हो। भारतको स्वास्थ्य परिप्रेक्ष्य र नेपालका स्वास्थ्य चुनौतीहरूमा धेरै समानता छन्। नेपाल र भारतका मानिसहरूको जीवनशैली, आहार, र सांस्कृतिक समानताका कारण, मधुमेह नेपालमा पनि महामारीको रूपमा फैलन सक्छ। भारतका स्वास्थ्य क्षेत्रमा भएको अनुभव र प्रयासहरूबाट नेपालले धेरै कुरा सिक्न सक्छ।
सामूहिक प्रयासले कस्तो प्रभाव पार्न सक्छ?
मधुमेहको नियन्त्रणमा सामूहिक प्रयास अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ। यदि हामी सबैले मिलेर काम गरेमा, यस रोगको प्रभावलाई कम गर्न सकिन्छ। यहाँ केही सामूहिक प्रयासको पहलहरू छन् जसले मधुमेह नियन्त्रणमा योगदान पुर्या उन सक्छ:
१. सरकारी स्तरको पहल
नेपाल सरकारले मधुमेह रोकथामका लागि महत्वपूर्ण कदमहरू चालेका छन्, तर अझै पनि थप प्रयासको आवश्यकता छ:
• स्वास्थ्य नीति सुधार: मधुमेह नियन्त्रणको लागि एक ठोस र दिगो नीति निर्माण गर्न, जसले मधुमेहका जोखिमलाई पहिचान गर्न र रोक्न मद्दत पुर्याउँछ।
• निःशुल्क मधुमेह परीक्षण क्याम्पहरू: सबै समुदायमा निःशुल्क परीक्षण क्याम्पहरूको आयोजना गर्न, जसले मधुमेहको प्रारम्भिक अवस्था पहिचान गर्न सहयोग पुर्याउँछ।
• जनचेतना अभियान: सरकारले मधुमेहको रोकथाम र उपचारमा जनचेतना फैलाउनको लागि विभिन्न सामुदायिक स्तरमा अभियान सञ्चालन गर्न सक्छ।
२. निजी क्षेत्रको योगदान
निजी क्षेत्रको भूमिका पनि अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ।
• स्वास्थ्य बीमा योजनाहरू: निजी क्षेत्रका बीमा कम्पनीहरूले मधुमेहको उपचारलाई कभर गर्ने योजनाहरू सुरु गर्न सक्छन्, जसले मानिसहरूलाई सस्तो मूल्यमा उपचार सेवा उपलब्ध गराउँछ।
• कर्पोरेट स्वास्थ्य कार्यक्रमहरू: निजी कम्पनीहरूले आफ्ना कर्मचारीहरूको स्वास्थ्यमा ध्यान दिनका लागि मधुमेह रोकथामका कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्न सक्छन्।
३. व्यक्तिगत पहल
व्यक्तिगत प्रयासले पनि महत्वपूर्ण प्रभाव पार्न सक्छ।
• स्वस्थ जीवनशैली अपनाउनु: नियमित शारीरिक गतिविधि, सन्तुलित आहार, र तनावको व्यवस्थापनले मधुमेहको जोखिम कम गर्न मद्दत गर्छ।
• स्वास्थ्य परीक्षण गराउनु: हरेक व्यक्तिले नियमित रूपमा रक्त परीक्षण गरेर आफ्नो स्वास्थ्यको निगरानी राख्नुपर्छ।
• शिक्षा र समावेशिता: मधुमेहको बारेमा जानकारी प्राप्त गर्नु र यसको रोकथामका उपायहरू अपनाउनु पर्छ।
विश्व मधुमेह दिवस कसरी मनाउन सकिन्छ?
विश्व मधुमेह दिवस मनाउनका लागि हामी विभिन्न कार्यक्रमहरूको आयोजना गरेर जनचेतना फैलाउन सक्छौं। यहाँ केही विचारहरू छन्:
1. शारीरिक गतिविधिको प्रवर्द्धन:
o दौड र हिँडाइ कार्यक्रमहरू: स्कूल, कलेज, र समुदायमा दौड र हिँडाइका कार्यक्रमहरू आयोजना गर्दा शारीरिक गतिविधिको महत्त्व प्रकट हुन्छ र मधुमेहको जोखिमलाई घटाउन मद्दत पुर्याउँछ।
o योग र ध्यान: योग र ध्यानका सत्रहरू सञ्चालन गरेर मानिसहरूलाई मानसिक शान्ति र शारीरिक सन्तुलनका फाइदाबारे जानकारी दिन सकिन्छ।
2. स्वस्थ आहार कार्यक्रम:
o स्वस्थ आहारको प्रदर्शनी: स्वास्थ्यका लागि उपयुक्त आहारका स्रोतहरू, जस्तै फलफूल, सागसब्जी, प्रोटिन र फाइबरयुक्त खाना प्रदर्शन गर्ने कार्यक्रमहरू आयोजना गर्न।
3. स्वास्थ्य परीक्षण क्याम्पहरू:
o मधुमेह परीक्षण क्याम्प: समुदायमा निःशुल्क मधुमेह परीक्षण क्याम्प आयोजना गरेर मानिसहरूलाई अनावश्यक जोखिमको पहिचानमा मद्दत पुर्याउन सकिन्छ।
4. समुदायिक जनचेतना कार्यक्रमहरू:
o गोष्ठी र सेमिनारहरू: मधुमेह र यसको रोकथामका उपायबारे समुदायमा गोष्ठी र सेमिनारहरू सञ्चालन गर्ने।
निष्कर्ष
मधुमेह एक यस्तो दीर्घकालीन रोग हो जसलाई सामूहिक प्रयासबाट मात्र नियन्त्रण गर्न सकिन्छ। यसलाई सरकारी, निजी, र व्यक्तिगत स्तरमा सबैले मिलेर सामना गर्नु आवश्यक छ। यस वर्षको थिम 'ब्रेकिङ ब्यारियर्स, ब्रिजिङ ग्याप्स'ले हामीलाई मधुमेहको उपचार र हेरचाहमा रहेका अवरोध र भिन्नतालाई चिर्न र समान पहुँचको सुनिश्चितता प्राप्त गर्नको आवश्यकता बुझाउँछ। विश्व मधुमेह दिवसले हामीलाई सोच्न र गर्नका लागि प्रेरित गर्ने अवसर दिन्छ- आउनुहोस्, यसलाई हामी सबैको जिम्मेवारी बनाऔं र स्वस्थ जीवनशैलीको लागि कदम चालौं।
(डा गुरागाईं विराट मेडिकल कलेजको सामुदायिक चिकित्सा विभागमा कार्यरत छन्)
