नेपाल बहुसांस्कृतिक, बहुभाषिक र बहुधार्मिक मुलुक हो, जहाँ वर्षभरि विभिन्न जातजाति र समुदायका चाडपर्वहरू मनाइन्छन्। यस्ता चाडपर्वले सामाजिक एकता, सांस्कृतिक पहिचान र पारिवारिक सम्बन्धलाई मजबुत बनाउने काम गर्छन्। तर यिनै चाडपर्वमा गरिने खानपानको परम्पराले स्वास्थ्यमा सकारात्मक र नकारात्मक दुवै असर पार्न सक्छ। पछिल्लो समयमा नेपाली समाजमा अत्यधिक तेल, घ्यू, चिनी, मासुजन्य पदार्थ तथा मदिरा सेवनको चलन बढ्दै गएको छ, जसले दीर्घकालीन रूपमा जनस्वास्थ्यमा गम्भीर समस्या निम्त्याइरहेको छ।
चाडपर्व र परम्परागत खानपानको भूमिका
नेपाली चाडपर्वहरू - दशैं, तिहार, तीज, छठ, जनैपूर्णिमा, माघे संक्रान्ति, ल्होछार आदि — विशेष परिकार र मीठा खानाले सजिन्छन्। यो हाम्रो संस्कृति र परम्पराको अभिन्न अङ्ग हो। दशैंमा मासुजन्य परिकार, भात, अचार; तिहारमा सेलरोटी, मिठाइ; तीजमा दरका रूपमा स्वादिष्ट परिकार; र माघे संक्रान्तिमा तिलको लड्डु, चाकु, घिउ, तरुल आदिको चलन छ। यी खानाले सांस्कृतिक र भावनात्मक सन्तुष्टि दिने भए पनि अत्यधिक सेवनले स्वास्थ्यमा असर पार्न सक्छ।
अत्यधिक तेल, नुन, चिनीको प्रयोग र यसको असर
चाडपर्वमा घरघरमा तारेका परिकार, गह्रौं खानाहरू र मिठाइ प्रशस्त बनाइन्छ। यस्ता खानामा अत्यधिक तेल, घ्यू, नुन र चिनी प्रयोग हुन्छ। यसले निम्न स्वास्थ्य समस्या निम्त्याउन सक्छः
१. मुटु रोग – अत्यधिक घ्यू र तेलयुक्त खाना मुटुका रक्तनली बन्द गर्ने सम्भावना बढाउँछ।
२. मधुमेह (डायबिटिज) – चिनीजन्य परिकारको अत्यधिक सेवनले मधुमेहको जोखिम बढाउँछ।
३. उच्च रक्तचाप – नुनको अत्यधिक प्रयोगले रक्तचाप बढाउँछ।
४. मोटोपन र कोलेस्ट्रोल – बारम्बार चिल्ला तथा तारेका परिकारले शरीरमा बोसो जम्ने गर्छ।
५. पाचन समस्या – अनियमित र अत्यधिक खानपानले ग्यास्ट्रिक, अपच, कब्जियतजस्ता समस्या ल्याउँछ।
मदिरा र चुरोट सेवनको असर
चाडपर्वमा रमाइलोको नाममा धेरैले मदिरा तथा चुरोटजन्य पदार्थ सेवन गर्छन्। अत्यधिक मदिराले कलेजोमा गम्भीर असर पार्ने मात्र होइन, मानसिक स्वास्थ्यमा पनि नकारात्मक प्रभाव पार्छ। त्यसैगरी, चुरोट सेवनले फोक्सो रोग, क्यान्सर र हृदयाघातको जोखिम बढाउँछ। यस्ता बानीहरू समाजमा “फेसन” सरह फैलिएको अवस्था देखिन्छ, जुन गम्भीर चिन्ताको विषय हो।
खानामा सन्तुलन र स्वस्थ विकल्प
चाडपर्वको आनन्द लिँदा स्वास्थ्यप्रति बेखबर हुनु हुँदैन। यसका लागि केही सावधानी आवश्यक छन्:
१. परिकारमा विविधता ल्याउने – भात र मासु मात्र नभई तरकारी, सागपात, सलाद पनि समावेश गर्ने।
२. तेल र चिनी घटाउने – परिकारमा अत्यधिक तेल वा चिनी प्रयोग नगर्ने।
३. घरेलु मसालाको प्रयोग गर्ने – बेसार, जिरा, धनिया जस्ता मसालाले स्वादसँगै स्वास्थ्य लाभ पनि दिन्छ।
४. मादक पदार्थ कम गर्ने वा त्याग्ने – विशेषगरी युवालाई यसको असरबारे सचेत गराउन आवश्यक छ।
५. व्यायाम र सक्रियता – खानपान बढ्ने भएकाले बिहान हिँडडुल, योग वा नाचगानजस्ता गतिविधिमा सहभागी हुने।
परिवर्तनको सुरुवात: व्यक्तिगत र सामूहिक चेतना
नेपाली समाजमा स्वास्थ्यबारे चेतना विस्तार हुँदै गएको भए पनि अझै पर्याप्त छैन। चाडपर्वमा स्वस्थ रहन विद्यालय, स्वास्थ्य संस्था तथा सामाजिक सङ्गठनहरूले जनचेतना कार्यक्रम सञ्चालन गर्नुपर्छ। टेलिभिजन, रेडियो र सामाजिक सञ्जालमार्फत पनि सन्देश प्रवाह गर्न सकिन्छ।
तर सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा भनेको व्यक्तिगत सुधार हो। घरका वृद्ध, बालबालिका तथा बिरामी सदस्यका लागि पोषणयुक्त र सजिलो खाना तयार गर्नुपर्छ। आफैँ स्वस्थ रहँदा मात्र चाडपर्वको पूर्ण आनन्द लिन सकिन्छ भन्ने बुझ्न जरुरी छ।
निष्कर्ष
नेपाली समाजमा चाडपर्व केवल उत्सव मात्र होइन, पहिचान र आत्मसन्तुष्टिको प्रतीक हो। तर यसको नाममा हुने अस्वस्थ खानपानले दीर्घकालीन रूपमा व्यक्तिगत र सामूहिक स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पार्न सक्छ। त्यसैले परम्परा र आधुनिक स्वास्थ्य ज्ञानको सन्तुलन कायम गर्दै चाडपर्वलाई अझ स्वस्थ, रमाइलो र अर्थपूर्ण बनाउनुपर्ने बेला आएको छ। स्वास्थ्यप्रति सजग रहँदा मात्र हामीले चाडपर्वको वास्तविक सार्थकता अनुभव गर्न सक्छौँ।
