हरेक वर्ष अगष्त महिनाको १ देखि ७ (तदानुसार २०८२ श्रावण १६ देखि २२) सम्म "स्तनपानलाई प्राथमिकता दिऔं, सहयोगी वातावरण निर्माण गरौं" भन्ने मुल नाराका साथ विश्व स्तनपान सप्ताह भव्यताका साथ यो बर्ष नेपालमा पनि मनाइने भएको छ । जन्मिने बित्तिकै शिशुले स्तनपान गर्न पाउनु उसको मौलिक अधिकार पनि हो ।
शिशु जन्मनासाथ एक घण्टाभित्रै आमाको बिघौती दूध ख्वाउनु र शिशुले मागे अनुसार तथा आमालाई महशुस भएसम्म २४सै घण्टा कम्तीमा ६ महिनासम्म आमाको दूध मात्र चुसाउनुलाई ‘प्रचुर मात्रामा स्तनपान’ भनिन्छ। अर्थात् शिशुलाई कम्तीमा दुई वर्षसम्म नछुटाइकन चुसाउनुलाई नै स्तनपान भनिन्छ। शिशुका लागि पोषिलो, सुरक्षित, रोगसंग लड्नसक्ने क्षमता भएको, सुरक्षित तथा तयारी खाना एवम् शक्तिको सर्वोत्तम श्रोत नै स्तनपान हो।
प्रारम्भिक स्तनपान: जीवनको पहिलो खोप
शिशु जन्मेको पहिलो घण्टाभित्र आमाको दूध खुवाउनुलाई 'प्रारम्भिक स्तनपान' भनिन्छ। यो अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण छ किनभने यसले शिशुको शरीरलाई आवश्यक पर्ने ग्लुकोजको कमी हुन दिँदैन र नवजात शिशुलाई रोगहरूसँग लड्न सक्ने 'एन्टिबडी' (प्रतिरक्षा तत्व) प्रदान गर्छ। आमाको पहिलो बिगौती दूधलाई शिशुको 'प्राकृतिक खोप' पनि भनिन्छ किनभने यसले शिशुलाई विभिन्न संक्रमणबाट बचाउन मद्दत गर्छ। यसले शिशुमा दूध चुस्ने क्षमताको विकास गर्न पनि सहयोग पुर्याउँछ।
पूर्ण स्तनपान अमृत बराबर
शिशुलाई जन्मेदेखि ६ महिनासम्म आमाको दूध मात्र खुवाउनुलाई 'पूर्ण स्तनपान' भनिन्छ। यो समयमा शिशुलाई पानी, मिनरल्स, भिटामिन वा अन्य कुनै पनि थप आहारको आवश्यकता पर्दैन, किनकि आमाको दूधमा यी सबै पोषक तत्वहरू पर्याप्त मात्रामा हुन्छन्। पूर्ण स्तनपानले शिशुको शारीरिक र मानसिक विकासमा ठूलो सहयोग पुर्याउँछ, उनीहरूको दिमाग तीक्ष्ण बनाउँछ र संक्रामक रोगहरूबाट बचाउँछ।
दीर्घकालीन फाइदा र निरन्तरता
स्तनपानले शिशु मृत्युदर घटाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। शिशु ६ महिना पुगेपछि आमाको दूधका साथसाथै थप पोषिलो आहार खुवाउन सुरु गर्नुपर्छ र कम्तीमा दुई वर्ष वा सोभन्दा बढी समयसम्म स्तनपानलाई निरन्तरता दिनुपर्दछ। स्तनपान आमाको स्वास्थ्यका लागि पनि लाभदायक हुन्छ र यसले परिवारलाई आर्थिक भारबाट बचाउन पनि मद्दत गर्छ। समग्रमा, स्तनपान शिशु र आमा दुवैका लागि अमूल्य वरदान हो।
बिगौती दूध र स्तनपानको महत्त्व
* बालबालिका जन्मे पश्चात् आमाको स्तनबाट आउने पहिलो पहेँलो बाक्लो दूध नै बिगौती दूध हो।
* बिगौती दूधमा विभिन्न रोगसँग लड्ने प्रतिरोधात्मक तत्वहरू हुने भएकाले यसले बालबालिकालाई रोगहरूबाट बचाउँछ।
* बिगौती दूधले बालबालिकाको पाचन प्रणालीले सजिलै पचाउन सक्ने विभिन्न पोषक तत्वहरू धेरै मात्रामा प्रदान गर्छ।
* बिगौती दूधले बालबालिकाको शरीरबाट बिलिरुबिन नामक तत्वलाई निष्कासन गर्न मद्दत गर्छ जसले गर्दा कमलपित्त (जन्डिस) हुन दिँदैन।
* बिगौती दूधमा प्रोटिन, भिटामिन ए र अन्य सूक्ष्म पोषक तत्वहरू बढी मात्रामा पाइन्छ जसले गर्दा बालबालिकाको वृद्धि विकासमा मद्दत गर्छ।
* बिगौती दूधले बालबालिकालाई एलर्जी अथवा खाना नपच्ने हुन दिँदैन।
बालबालिकाका लागि स्तनपान (आमाको दूध) को महत्त्व :
* आमाको दूध बालबालिकाको लागि अमृत समान हो।
* यसले बालबालिकाको जीवन रक्षा गर्छ।
* यसमा बालबालिकालाई आवश्यक पर्ने पर्याप्त पानी (८८%) र खनिज तत्वहरू हुन्छन्।
* यो सधैँ सफा र सुरक्षित हुन्छ।
* यसमा झाडापखाला तथा श्वासप्रश्वास सम्बन्धी संक्रमणहरू विरुद्ध लड्ने प्रतिरोधात्मक तत्वहरू रहेको हुन्छ।
* यो सधैँ तयारी अवस्थामा र उपयुक्त तापक्रममा हुन्छ।
आमाका लागि स्तनपानको महत्त्व
* तत्काल प्रसव लाभ : शिशु जन्मिनेबित्तिकै स्तनपान गराउँदा गर्भाशयको संकुचनमा सहयोग पुग्छ, जसले सालनाल छिट्टै बाहिर निस्कन मद्दत गर्छ। यसले प्रसवोत्तर रक्तस्रावको जोखिमलाई उल्लेखनीय रूपमा घटाउँछ र आमाको शीघ्र स्वास्थ्यलाभमा योगदान पुर्याउँछ।
* स्तन स्वास्थ्यको प्रवर्धन : नियमित स्तनपानले स्तनमा दूध जम्ने समस्या र मास्टाइटिस जस्ता स्तन संक्रमणको सम्भावना कम गर्छ। यसले स्तन ग्रन्थिहरूलाई स्वस्थ राख्न मद्दत गर्छ।
* समय र आर्थिक बचत : स्तनपानले पानी उमाल्ने, दूध बनाउने वा बोतल सफा गर्ने जस्ता झन्झटहरूबाट मुक्ति दिन्छ। आमाको दूध सधैं तयार, सुरक्षित, सही तापक्रममा र निःशुल्क उपलब्ध हुन्छ, जसले परिवारको आर्थिक भार घटाउँछ।
* भावनात्मक बन्धनको सुदृढीकरण : स्तनपानको समयमा आमा र शिशुबीचको नजिकको शारीरिक सम्पर्कले अक्सिटोसिन हर्मोनको उत्पादन बढाउँछ, जसले आमा-शिशु बन्धनलाई सुदृढ बनाउँछ। यसले शिशुलाई सुरक्षित र माया गरिएको महसुस गराउँछ।
* आमाको स्वास्थ्य सुरक्षा : स्तनपानले स्तन क्यान्सर र अण्डाशयको क्यान्सर जस्ता केही रोगहरूको जोखिम घटाउन मद्दत गर्छ।
* प्राकृतिक परिवार नियोजन: महिनावारी नफर्केको अवस्थामा बालबालिका जन्मेको पहिलो ६ महिनासम्म विशेष र पूर्ण स्तनपान गराएमा यसले प्रजनन क्षमता दमन मार्फत् लगभग ९८% गर्भनिरोधकको रूपमा काम गर्न सक्छ। यद्यपि, यो शतप्रतिशत भरपर्दो गर्भनिरोधक विधि नभएकाले अन्य परिवार नियोजनका उपायहरू बारे स्वास्थ्यकर्मीसँग सल्लाह लिनु महत्त्वपूर्ण छ।
कानूनी परिप्रेक्ष्यमा स्तनपानको अधिकार र यसको महत्त्व
नेपालमा आमा र शिशुको स्वास्थ्य तथा अधिकार सुनिश्चित गर्नका लागि स्तनपानलाई विशेष महत्त्व दिइएको छ। यसलाई केवल एक जैविक प्रक्रियाका रूपमा मात्र नभई, शिशुको अधिकार र आमाको स्वास्थ्यको सुरक्षाका रूपमा समेत कानूनी मान्यता प्रदान गरिएको छ। यस सन्दर्भमा, सुरक्षित मातृत्व तथा प्रजनन स्वास्थ्य अधिकार ऐन,२०७५ ले स्तनपानसम्बन्धी महत्त्वपूर्ण प्रावधानहरू तय गरेको छ l
ऐनको परिच्छेद ३, दफा १३ मा व्यवस्था भएअनुसार, प्रसूति बिदाको अधिकारभित्र नवजात शिशुलाई पर्याप्त स्तनपान गराउन सहयोग पुर्याउने उद्देश्यले ९८ दिनको पूर्ण तलबी बिदाको व्यवस्था गरिएको छ। यसका अतिरिक्त, आवश्यकता र चिकित्सकको सिफारिसमा आमाले एक वर्षसम्म बेतलबी बिदासमेत लिन सक्ने प्रावधान छ।
* कार्यस्थलमा स्तनपानको सुविधा: सरकारी, गैरसरकारी तथा निजी लगायत सबै प्रकारका संघसंस्थाहरूले आफ्नो कार्यालयमा कार्यरत महिलाहरूलाई शिशु जन्मेको दुई वर्षसम्म कार्यालय समयमा आमाको दूध खुवाउनका लागि आवश्यक व्यवस्था मिलाउनुपर्ने बाध्यकारी व्यवस्था छ। यो प्रावधानले कामकाजी आमाहरूलाई स्तनपान निरन्तरता दिन प्रोत्साहन गर्छ।
* सार्वजनिक स्थानमा स्तनपान कक्ष: प्रत्येक कार्यालय, विद्यालय, बसपार्क र विमानस्थल जस्ता सार्वजनिक स्थलहरूमा छुट्टै स्तनपान कक्ष हुनुपर्ने व्यवस्थाले आमाहरूलाई सार्वजनिक स्थानमा पनि सहज रूपमा स्तनपान गराउन सक्ने वातावरण निर्माण गर्ने लक्ष्य राखेको छ।
* शिशुको नैसर्गिक अधिकार: यस ऐनले स्तनपानलाई नवजात शिशुको नैसर्गिक अधिकार (inherent right) का रूपमा परिभाषित गरेको छ, जसले यसको महत्त्वलाई थप स्थापित गर्छ,
कानूनी व्यवस्थाका साथै, स्वस्थ स्तनपानका लागि केही व्यवहारिक पक्षमा ध्यान दिनु आवश्यक छ:
* सफा र आरामदायी पोशाक: स्तनपान गराउने आमाले सफा र खुकुलो कपडा लगाउनु उपयुक्त हुन्छ।
* पोषणयुक्त आहार: आमाले आफ्नो आहारमा झोलिलो र पौष्टिक खानेकुराहरू जस्तै: ज्वानोको रस, माछामासु, गेडागुडी, दूध, दालको रस, सिन्कु र अन्य तरल पदार्थको मात्रा बढाउनु पर्छ।
* व्यक्तिगत सरसफाइ: स्तनपान गराउनुअघि साबुनपानीले राम्ररी हात धुनु र सफापानीले स्तनको निप्पल क्षेत्र सफा गर्नु अनिवार्य छ।
नेपालमा स्तनपान अभ्यासको वर्तमान अवस्था: एक विश्लेषणात्मक दृष्टिकोण
नेपालमा स्तनपान सांस्कृतिक रूपमा सामान्य अभ्यास हो। तर, नेपाल जनसांख्यिक तथा स्वास्थ्य सर्वेक्षण (एनडीएचएस) २०२२ को तथ्यांकले देखाउँछ कि स्तनपानको गुणस्तर, समयबद्धता, र निरन्तरतामा गम्भीर चुनौतीहरू छन्। विशेष गरी "पूर्ण स्तनपान" अभ्यासमा गिरावट आएको छ, जसले नवजात शिशुको स्वास्थ्यमा प्रत्यक्ष असर पार्न सक्छ।
प्रारम्भिक स्तनपानमा कमजोरी
एनडीएचएस २०२२ अनुसार जन्मपछिको पहिलो घन्टामा स्तनपान सुरु गर्ने दर ५५% मात्र छ। यो दर डब्लुएचओको सिफारिस (८०%+) भन्दा निकै तल छ। सिजेरियन डेलिभरी भएका शिशुहरूमा यो दर अझ कम ( २१% मात्र) देखिन्छ। अस्पतालहरूमा ‘ब्रेस्टफिडिङ-फ्रेन्ड्ली’ अभ्यासको अभावले यस्तो अवस्था सिर्जना गरेको देखिन्छ।
एक्स्क्लुसिभ स्तनपानमा गिरावट
०–५ महिनाका शिशुहरूमा पूर्ण स्तनपानको दर ५६% मात्र छ, जुन २०१६ को ६६% बाट घटेको हो। अझ चिन्ताजनक कुरा, यो दर १९९६ को ७५% भन्दा निकै तल झरेको छ। यसले सरकारको २०३० सम्म ९०% ईबीएफ लक्ष्यमा गम्भीर चुनौती खडा गरेको छ।
सामाजिक–आर्थिक र क्षेत्रीय असमानता
स्तनपान अभ्यासमा वर्गीय, शैक्षिक र भौगोलिक असमानता स्पष्ट देखिन्छ। उच्च शिक्षित तथा आर्थिक रूपमा सक्षम महिलाहरूमा बोतल खुवाउने प्रवृत्ति बढी पाइन्छ, जसले स्तनपानलाई विस्थापित गरिरहेको छ।
उदाहरणस्वरूप, सुदूरपश्चिम र कर्णाली प्रदेशमा ईबीएफ दर ७४% पुग्दा लुम्बिनीमा यो दर ३६% मात्र छ। यो स्थानीय नीति, पहुँच, र स्वास्थ्य साक्षरतामा फरक परेको संकेत हो।
नीतिगत खाडल
नेपालमा मातृ–शिशु स्वास्थ्य सुधारका लागि नीति र कार्यक्रम प्रशस्त छन्- जस्तै, ब्रेस्ट मिल्क सब्सिच्युड्स ऐन, महिला स्वास्थ्य स्वयंसेविका कार्यक्रम, र स्तनपान प्रवर्द्धन सप्ताह। तर व्यवहारमा ती कार्यक्रमको प्रभावकारिता सीमित देखिन्छ। नीतिहरू जनताको व्यवहारमा रूपान्तरण गर्न नसकिएको स्पष्ट छ।
(लेखक पाण्डेय जनस्वास्थ्य निरीक्षक हुन्)
