नेपालको स्वास्थ्य क्षेत्रमा पछिल्ला वर्षहरूमा महत्त्वपूर्ण नीति परिवर्तनहरू भइरहेका छन्। पहिलो दृष्टिमा यो निर्णय राम्रो र सुधारात्मक देखिन्छ, तर यसको व्यावहारिक पक्ष र सम्भावित असरबारे गम्भीर छलफल आवश्यक छ।
जेनेरिक औषधि भनेको के हो?
जेनेरिक औषधि भन्नाले एउटै रासायनिक सङ्घटन (chemical composition) र प्रभाव (therapeutic effect) भएको औषधि हो, जुन ब्रान्ड नाममा नभई वास्तविक वैज्ञानिक नाममा चिनिन्छ। उदाहरणका लागि, Paracetamol नै औषधिको जेनेरिक नाम हो, जबकि Niko, Centamol, Pacimol, Medomol आदि यसको ब्रान्ड नाम हुन्।
नेपालमा धेरैजसो औषधिहरू विभिन्न कम्पनीले उत्पादन र बिक्री गर्छन्। एउटै जेनेरिक औषधिका धेरै ब्रान्ड फरक–फरक मूल्य र प्याकेजिङमा उपलब्ध छन्।
नीतिका सम्भावित फाइदा
१. पारदर्शिता र सचेतना बढाउने
जेनेरिक नाममा औषधि लेख्दा बिरामीलाई आफूले कुन औषधि खाइरहेको हो भन्ने जानकारी हुन्छ। यसले औषधिको प्रयोगबारे सचेतता बढाउँछ र चिकित्सकको निष्ठामा विश्वास कायम रहन्छ।
२. खर्च घटाउने सम्भावना
एकै प्रकारको औषधि विभिन्न कम्पनीले फरक मूल्यमा बेच्ने गर्छन्। जेनेरिक नाममा लेख्दा बिरामी वा अस्पतालले सस्तो विकल्प छान्न सक्छन्, जसले स्वास्थ्य खर्च घटाउन मद्दत पुर्याउँछ।
३. कम्पनीको प्रभाव घटाउने
फार्मास्युटिकल कम्पनीहरूले चिकित्सकहरूलाई आफ्नो ब्रान्ड प्रयोग गर्न प्रेरित गर्न विभिन्न प्रचार–प्रसार गर्छन्। जेनेरिक नाममा लेख्ने प्रणालीले यो नाफामुखी संस्कृतिलाई नियन्त्रण गर्न मद्दत पुर्याउँछ।
४. सरकारी अस्पतालमा समानता
सबै चिकित्सकले एउटै जेनेरिक नाम लेख्दा औषधि वितरण प्रणालीमा एकरूपता आउँछ। यसले सरकारी अस्पतालहरूमा नीति लागू गर्न सजिलो बनाउँछ।
५. स्थानीय उद्योगलाई अवसर
नेपालमै उत्पादित जेनेरिक औषधिहरूको प्रयोग बढ्दा स्वदेशी औषधि उद्योगहरूलाई प्रोत्साहन मिल्छ, जसले औद्योगिक आत्मनिर्भरता बढाउँछ।
नीतिका चुनौती र समस्या
१. गुणस्तरमा असमानता
नेपालमा औषधिको गुणस्तर परीक्षण र निगरानी कमजोर छ। एउटै जेनेरिक औषधि विभिन्न कम्पनीले उत्पादन गर्दा गुणस्तर फरक पर्न सक्छ। यसले औषधिको प्रभावमा फरक पार्न सक्छ र बिरामीको उपचारमा असर पुर्याउन सक्छ।
२. फार्मेसीमा निर्णयको अधिकार
जब चिकित्सकले जेनेरिक नाम लेख्छन्, कुन कम्पनीको औषधि दिने भन्ने निर्णय फार्मेसी वा बिक्रीकर्ताको हातमा पर्छ। यसले नाफा हेरेर औषधि बेच्ने प्रवृत्ति बढाउन सक्छ, जसले बिरामीलाई ठगिने जोखिम बढाउँछ।
३. डाक्टर र बिरामी दुवैमा भ्रम
सबै बिरामीलाई जेनेरिक नाम बुझ्न सजिलो हुँदैन। कतिपय चिकित्सकहरूलाई पनि विभिन्न कम्पनीका औषधिहरूको वास्तविक मूल्य थाहा नहुन सक्छ। यसले गलत औषधि दिने वा लिने सम्भावना बढाउँछ।
४. मूल्यमा असमानता
नेपालमा एउटै औषधि विभिन्न कम्पनीले धेरै फरक मूल्यमा बेच्ने गर्छन्। कुनै औषधि ५० रुपैयाँमा उपलब्ध छ भने अर्कै कम्पनीको १५० रुपैयाँसम्म पर्न सक्छ। यस्तोमा केवल जेनेरिक नाम लेख्दा पनि सस्तो विकल्प पक्कै पाइन्छ भन्ने ग्यारेन्टी हुँदैन।
५. अर्थोपेडिक वा उपकरणहरूको झन् अस्पष्ट मूल्य
औषधि मात्र होइन, अस्पतालमा प्रयोग हुने अर्थोपेडिक इम्प्लान्ट (नायल, प्लेट, स्टेन्ट), स्यूचर, कार्डियाक उपकरण आदिको मूल्य त चिकित्सकहरूलाई पनि ठ्याक्कै थाहा हुँदैन। यस्तोमा बिरामीहरूले त अझै ठगिने सम्भावना रहन्छ।
६. नियमन र गुणस्तर परीक्षणको अभाव
नेपालमा औषधि नियमन गर्ने निकाय (जस्तै औषधि व्यवस्था विभाग) सशक्त छैन। जबसम्म बजारमा आउने सबै जेनेरिक औषधिको गुणस्तर समान हुन सक्दैन, तबसम्म यो नीति प्रभावकारी बन्न सक्दैन।
वास्तविकता र सुधारका दिशा
जेनेरिक औषधिको नाममा प्रेस्क्राइब गर्ने नीतिको उद्देश्य राम्रो हो — यसले औषधि बजारमा पारदर्शिता ल्याउने, कम्पनीको प्रभाव घटाउने र बिरामीलाई सस्तो विकल्प दिने सोच बोकेको छ।
तर व्यावहारिक पक्षमा यो सफल हुनका लागि निम्न कुराहरू अनिवार्य छन्:
गुणस्तर परीक्षणमा कडाइ : सबै जेनेरिक औषधिको गुणस्तर समान राख्न राष्ट्रिय स्तरमा औषधि परीक्षण प्रयोगशाला सुदृढ गर्नुपर्छ।
मूल्य निर्धारणमा पारदर्शिता : बजारमा सबै औषधिको अधिकतम खुद्रा मूल्य समान वा निश्चित सीमाभित्र हुनुपर्छ।
फार्मेसी नियमन : फार्मेसीहरूले कुन कम्पनीको औषधि बिक्री गर्छन् भन्ने स्पष्ट मापदण्ड हुनुपर्छ। कमिशन वा नाफाका आधारमा औषधि सिफारिस गर्न पाइँदैन।
जनचेतना र प्रशिक्षण : चिकित्सक, फार्मासिस्ट र बिरामी सबैलाई जेनेरिक औषधिबारे बुझाउन र सही प्रयोग गर्न तालिम र जनचेतना कार्यक्रम सञ्चालन गर्नुपर्छ।
निष्कर्ष
नेपालमा जेनेरिक औषधि लेख्ने नीति सिद्धान्तमा उत्कृष्ट छ, तर व्यवहारमा चुनौतीपूर्ण। नीति मात्रै होइन, त्यससँगै गुणस्तर, मूल्य, र पारदर्शिता सुनिश्चित गर्न सके मात्र यसले बिरामीका पक्षमा काम गर्नेछ।
अहिलेको अवस्थाले भने देखाउँछ — नीति बनाउनेभन्दा बढी जरुरी छ यसलाई कार्यान्वयन गर्ने विश्वासिलो संयन्त्र बनाउनु। नत्र, नीति राम्रो भए पनि, परिणाम “नाटक” जस्तै मात्र हुने जोखिम रहन्छ।
