हामी बच्चा जन्माउने योजनामा छौं, के- के कुरामा ध्यान दिनुपर्ला ? - एस
विवाहित दम्पत्तीले सन्तानको तयारी गर्नुअघि योजना बनाउनुपर्छ । हाम्रो समाजमा गर्भवती भएपछि एकैपटक डाक्टरकोमा जँचाउन जाने चलन छ । तर, सन्तानको योजना बनाउनुअघि नै दम्पतीहरु चिकित्सकको परामर्शमा आउनु राम्रो हो । सहरी क्षेत्रकै जनमानसमा पनि यसबारे त्यत्ति सचेतना देखिँदैन । बिनातयारी गर्भवती हुँदा आमा र शिशुको स्वास्थ्यमा कतिपय अवस्थामा जटिलता देखिन सक्छ । स्वास्थ्य परीक्षणपछि आधारभूत प्रक्रिया पु¥याएर गर्भवती हुँदा यस्ता जटिलता कम गर्न सकिन्छ।
सन्तानको योजना बनाउनुअघि आएका दम्पतीहरुलाई हामीले केही महत्वपूर्ण सुझाव दिने गरेका छौंँ । शुरुमा हामीले दुवैको ‘हेल्थ हिस्ट्री’बाट उनीहरु र परिवारका सदस्यमा केही समस्या भएरनभएको सोधीखोजी गर्छौं । गर्भवती हुनुअघि महिलाको शरीरमा कुनै समस्या रहेछ भने परीक्षणबाटै थाह हुन्छ । परीक्षणका क्रममा महिलामा केही ‘क्रोनिक इल्नेस’ देखिन सक्छ । उदाहरणका लागि उच्च रक्तचाप, मधुमेह, मिर्गौला या मुटुसम्बन्धी कुनै रोग भए/नभएको पत्ता लगाउन सकिन्छ । तर, यस्ता रोग देखिएका महिलाहरु गर्भवती हुनु हुँदैन भन्ने कुरा होइन । यस्ता समस्या भए सतर्कता अपनाउन सकिनेतर्फ चिकित्सकहरुले सुझाव दिनेछन्।
सर्वप्रथम गर्भवती हुन चाहने महिलाको स्वास्थ्य परीक्षण गरिन्छ । मोटोपन भएकाहरुले तौल घटाएर मात्रै गर्भवती हुन उपयुक्त हुन्छ । किनभने मोटो अवस्थामा गर्भवती हुँदा गर्भ खेर गइरहने सम्भावना रहेकाले तौल घटाउन सल्लाह दिइन्छ । ज्यादा दुब्लो महिलाहरुमा ‘एनिमिया’ हुन सक्छ । आवश्यक सन्तुलित आहार नपुगेको भए त्यसतर्फ ध्यान दिनुपर्छ । त्यस्ता महिलाहरु गर्भवती भएमा बच्चाको तौल कम हुने, महिना नपुगी व्यथा लाग्ने हुन सक्छ । एनिमिया भएका महिलालाई तत्काल गर्भवती हुने योजना नबनाउन चिकित्सकको सल्लाह रहन्छ । तीन–पाँच महिनामा तौल सन्तुलनमा राख्न र त्यसपछि मात्रै गर्भवती बन्न भनिन्छ।
नियमित परीक्षणहरु
थाइराइड, डाइबिटिज भएका महिलाहरुले पनि बच्चा जन्माउन सक्छन् । त्यसका लागि उपचारबाट रोगको अवस्था घटाएपछि मात्र गर्भवती बन्नुपर्छ । कुनै व्यक्तिको परिवारमा वंशाणुगत कारणले शारीरिक अपांगता वा विकलांगता भए÷नभएको सोधखोज गरी भविष्यमा त्यसले कत्तिको समस्या ल्याउने सम्भावना छ भनी हेरिन्छ । कतिपय महिलाको तत्काल गर्भवती हुनै नसक्ने स्थिति आउँछ । हामीले जाँच गरेर उनीहरु कुन स्थितिमा छन् भने पत्ता लगाउने कोसिस गर्छौं।
डाइबिटिजको परीक्षण
हरेक महिना डाक्टरहरुलाई भेटेर कुनै जटिलता नआओस् भनेर ध्यान दिइन्छ । २४ देखि २८ हप्ताको बीचमा ग्लुकोजको टेस्ट गरिन्छ । रगतमा सुगरको मात्रा परीक्षण गर्न उत्तिकै आवश्यक छ । कतिपय महिलामा डाइबिटिजको सम्भावना रहन्छ । कुनै महिलाको बाबुआमामा डाइबिटिज छ भने गर्भवती बन्नुअघि सुगर परीक्षण गर्दा राम्रो हुन्छ । गर्भवती डाइबिटिजको रोगी नभए पनि गर्भवती भएकै कारण डाइबिटिजको समस्या हुन सक्छ, जसलाई ‘जेस्टेस्नल डाइबिटिज’ भनिन्छ । बच्चा जन्मिएपछि डाइबिटिज हटेर जान्छ । सामान्यतया ६ महिनाको अवधिमा ग्लुकोज परीक्षणपछि डाइबिटिज देखिएमा डाइबिटिज विशेषज्ञको परामर्शमा औषधिहरु दिने गरिन्छ।
ब्लड ग्रुपबारे जानौँ
गर्भवती हुन चाहनेको स्वास्थ्य परीक्षणका क्रममा रगतमा हेमोग्लोविनको परीक्षण आवश्यक छ । कथंकदाचित एनिमिया देखिएमा त्यसको उपचार गरेर मात्रै गर्भवती बन्नुपर्छ । रगत परीक्षण गरेर श्रीमान्–श्रीमतीकै ‘ब्लड ग्रुप पोजेटिभ’ छ भने समस्या हुँदैन तर आमाको ‘नेगेटिभ’ र बाबुको ‘पोजेटिभ’ छ भने कहिलेकाहीँ समस्या आउन सक्छ ।
यस्तोमा पहिलोपटक गर्भवती हुँदा खासै फरक पर्दैन, तर पहिलोमा केहीगरी पोजेटिभ ब्लड गु्रप भएको बच्चा जन्मिएको छ भने अरु बच्चाहरु खेर गइरहने समस्या आउन सक्छ । त्यसका लागि एउटा इन्जेक्सन दिनुपर्ने हुन्छ । बाबुको नेगेटिभ तर आमाको पोजेटिभ ब्लड ग्रुप छ भने फरक पर्दैन । किनकि आमाले नै बच्चा जन्माउने भएकाले नेगेटिभ ब्लड गु्रपको आमाले पोजेटिभ ब्लड ग्रुप भएको बच्चा जन्माएमा मात्र समस्याको सम्भावना रहने हो । गर्भवती भइसकेपछि डाक्टरकहाँ परीक्षणमा जाने क्रममा प्राय सबैले एउटै खालका परीक्षण गराएका हुन्छन् । जस्तैः एचआइभी, हेपाटाइटिस, थाइराइड, सुगर, हेमोग्लोविन आदि।
थाइराइडको परीक्षण
अहिलेको अवस्थामा महिलालाई थाइराइड परीक्षण गराउनुपर्छ । आजभोलि कतिपय महिला शुरुमा गर्भवती भइसकेपछि मात्रै आफूलाई थाइराइड देखिएको भन्दै उपचारका लागि आउने गर्छन् । बच्चाको मस्तिष्कको विकासमा आमाको थाइराइडको महत्वपूर्ण भूमिका हुन्छ । ‘हाइपो–थाइराइडिज्म’ अर्थात् सामान्य अवस्थाको भन्दा कम थाइराइड उत्पादन भएका महिलाहरुको बालबालिकामा मस्तिष्कको पर्याप्त विकास नहुन सक्छ । तर, गर्भवती हुनुअघि नै त्यस्तो देखिएमा औषधि दिएर उनीहरुलाई सामान्य अवस्थामा ल्याउने कोसिस गरिन्छ र त्यसपछि मात्रै गर्भवती बन्न सल्लाह दिइन्छ।
सप्लिमेन्टहरु
गर्भवती हुने योजना बनाएका महिलालाई केही ‘सप्लिमेन्ट’ दिने गरिन्छ । अनिवार्य रुपमा फोलिक एसिड दिइन्छ । गर्भवती हुनुभन्दा एक महिना अघिदेखि नै यसको सिफारिस गर्ने प्रचलन छ । फोलिक एसिडले बालबालिकामा ‘न्युरेटिक डिफेक्ट’ हुन नदिन महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । बच्चाको टाउको, स्पाइनल कर्ड नबन्ने, कर्डको पछाडी ट्युमरजस्तो देखिने समस्या हुन दिँदैन । साथै विभिन्न खालका भिटामिनहरु दिन आवश्यक छ । सबै खालका भिटामिनहरु सन्तुलिन रुपमा दिन सकियो भने बच्चा विकलांग हुने सम्भावनालाई घटाउँछ । पहिलो तीन महिनापछि आइनर र क्याल्सियमको सप्लिमेन्ट पनि दिइन्छ । यी दुवै ९ महिनासम्मै दिइन्छ।
18मा सुधार
गर्भवती हुनुअघि 18 सुधार पनि उत्तिकै आवश्यक छ । गर्भवती हुने महिलाको मदिरा पिउने, धूमपान गर्ने आदत छ भने त्यसलाई चटक्कै छाड्नु राम्रो। कम्तिमा पनि तीन महिनाअघि यस्ता कुलत त्यागेर ‘प्रेग्नेन्सी प्लान’ गर्नु उचित हुन्छ । कुलत नछाडेकै अवस्थामा गर्भवती भएमा बच्चामा खराबी देखिने सम्भावना रहन्छ । नियमित रुपमा मदिरा सेवन गर्ने महिला तत्काल गर्भवती भएमा उनको बच्चा विकलांग हुने सम्भावना उच्च हुन्छ।
परिवारका सदस्यहरु अत्यन्त धूमपान गर्छन् र गर्भवतीको नजिकै रहन्छन् भने पनि समस्या निम्तिन सक्छ । अरु विषयमा भने पुरुषको तुलनामा महिलाको आदतमै ज्यादा ध्यान दिनुपर्छ । गर्भवती महिलाहरु धुलो, धुवाबाट जोगिनु उत्तिकै आवश्यक छ । सहरी क्षेत्रका आधुनिक भान्साघरमा त त्यत्ति समस्या छैन, तर दाउरा बालेर खाना पकाउने परम्परागत चुल्होले भने गर्भवतीको हित गर्दैन।
हाम्रो समाजमा ‘कुन समयमा गर्भवती भए कस्तो खालको प्रभावरअसर हुन्छ’ भनेर टीकाटिप्पणी हुने गरेका छन् । तर, मेडिकल साइन्सले यी सबै अन्धविश्वासमा सत्यता नभएको प्रमाणित गरिसकेको छ । साथै, वर्षको जुनसुकै महिनामा गर्भवती भए पनि असर हुँदैन भन्ने प्रामाणिक कुरा हो । तर, गर्भवती भइसकेपछिका ९ महिनालाई कसरी अघि बढाउने र कस्तो योजना बनाउने भन्ने कुराले धेरै अर्थ राख्छ।
गर्भवती भइसकेपछि सन्तुलिन आहारमा ध्यान दिन एकदमै जरुरी छ । गर्भवती महिलालाई सामान्य अवस्थामा जस्तो आहारले पुग्दैन । वैज्ञानिक दरले नै हिसवाकिताव गर्दा नियमित दुई हजार किलो–क्यालोरीको आहार छ भने कम्तिमा ३५० किलो–क्यालोरी थप्नुपर्ने हुन्छ । त्यसैले पहिलो महिनादेखि नै नियमित आहारको करिव एक चौथाई हिस्सा थप्न सुझाव दिने गरिन्छ । सन्तुलित आहार पनि उत्तिकै आवश्यक छ । विशेषगरी गाउँघरतिर साग र भातमात्रै ज्यादा खाएर बस्ने तर अरु खाने कुरामा वास्ता नगर्ने चलन छ । यसले शरीरलाई आवश्यक पर्ने सबै खालका पोषणहरु पु¥याउन सक्दैन । कार्बोहाइड्रेट, प्रोटिन, फ्याटका साथै भिटामिनहरुको सन्तुलन हुनेगरी आहार दिनुपर्छ । गर्भवती महिलाहरुले फलफूल र सागसब्जी प्रसस्त खानुपर्छ । किनभने भिटामिनको मुख्य स्रोत हरियो सागपात नै हो।
गर्भवतीहरुले घरको सानोतिनो सामान उठाउँदा केही फरक पर्दैन । तर, गह्रौँ खालका सामान उठाउँदा र सार्दा भने शरीरमा असर पर्न सक्छ । गह्रौँ चिज उठाउँदा गर्भपतन हुने सम्भावना रहन्छ । कुनै मानिसको काम नै गह्राँै सामान उठाउने खालको छ भने त्यसले समस्या देखा पार्न सक्छ । ज्यादा शारीप्रिक परिश्रम गर्ने महिलालाई ६–७ महिनामै व्यथा लाग्ने हुन सक्छ । दिनभरमा ८ घन्टाभन्दा बढी उठेर काम गर्नु जोखिमपूर्ण मानिन्छ।
कामकाजी गर्भवतीहरुले राम्रो र सुरक्षित सडकमा स्कुटर चलाउँदा केही फरक पर्दैन । तर, नेपालमा खाल्डाखुल्डीयुक्त सडक ज्यादा भएकाले गर्भमा असर पर्न सक्छ । यस्तो अवस्थामा साल छुट्टिने, रक्तस्राब हुने र बच्चा खेर जाने सम्भावना एकदमै बढी हुन्छ । स्कुटर नै नचलाउनु भन्ने सुझाव कसरी दिनु? तर खाल्डाखुल्डी र भीडभाडयुक्त सडकमा नचलाएको राम्रो । दुईपाङ्ग्रे सवारीसाधनको पछाडपट्टि बसेर यात्रा गर्नेहरुका लागि पनि यही कुरा लागू हुन्छ । तुलनात्मक रुपमा सजिलो हुने भएकाले चारपाङग्रे सवारीसाधन सुरक्षित मानिन्छ । तर, लामो दूरी यात्राका लागि सिफारिस गरिँदैन ।
डा अमृता गिरी, स्त्रीरोग तथा प्रसुति विशेषज्ञ, नर्भिक अस्पताल
