प्रयोगशालाको मुख्य उद्देश्य बिरामीको रोगको निदान गरि उपचारमा संग्लग्न भएका डाक्टर तथा स्वास्थ्यकर्मीहरुलाई गुणस्तरीय रिपोर्ट प्रदान गरी छिटोभन्दा छिटो उपचार गर्न मद्दत पुर्याउनु हो। बितेका १०-१५ वर्षमा हाम्रो देशमा प्रयोगशाला चिकित्साले संख्यात्मक हिसाबले निकै फड्को मारेको देखिन्छ। संख्यात्मक रुपमा फड्को मारेपनि गुणस्तरको हिसाबले अझै पनि सर्वसाधारणले प्रयोगशालाको रिपोर्टमाथि प्रश्न चिन्ह लगाइरहेकै छन्। घर होस् वा प्रयोगशाला, बैंक होस् वा पाठशाला, व्यवस्थापन राम्रो भएन भने त्यसबाट निस्किने उत्पादन गुणस्तरीय हुन सक्दैन। चिकित्सा प्रयोगशालाले रगत, पिसाब, खकार, आदिको नमुना परीक्षण गरि उक्त नमुनामा परीक्षण गर्दा भेटिएको कुरा (उत्पादन) रिपोर्टको रुपमा बिरामी अथवा बिरामीको उपचारमा संग्लग्न स्वास्थ्यकर्मीलाई प्रदान गर्दछन्। प्रयोगशालामा गुणस्तरीय व्यवस्थापन भएन भने त्यसको उत्पादन (रिपोर्ट) गुणस्तरीय नहुन सक्छ।
गुणस्तर व्यवस्थापन प्रणाली भनेको के हो ?
कुनै पनि संस्थाको उत्पादन अथवा सेवाले प्रयोगकर्ताको आवस्यकतालाई परिपूर्ति गरी सन्तुष्टि दिन सक्छ भने त्यसलाई गुणस्तरीय सेवा अथवा उत्पादन भन्न सकिन्छ। यस्तो गुणस्तरीय सेवा अथवा उत्पादन गर्न त्यो संस्थाले आत्मसात गरेको प्रणालीलाई गुणस्तर ब्यबस्थापन प्रणाली भन्न सकिन्छ। Clinical and Laboratory Standards Institute (CLSI) र ISO 15189 ले बनाएको निर्देशिका अनुसार चिकित्सा प्रयोगशालाको उत्पादन गुणस्तरीय होस् भन्नको लागि प्रत्येक प्रयोगशालाले तल उल्लेखित १२ वटा कुराहरु इमान्दारीपूर्वक आत्मसात गर्नु पर्दछ।
Image by WHO via Creative Commons.
१. संस्था: एक कार्यशील गुणस्तर व्यवस्थापन प्रणाली हुनको लागि, प्रयोगशालाको संरचना र व्यवस्थापन व्यवस्थित हुनुपर्छ ताकी नीतिहरू स्थापना र कार्यान्वयन गर्न सकियोस। व्यवस्थापकीय प्रतिबद्धता, बलियो समर्थन, संगठनात्मक संरचनाका साथै त्यो संस्थामा कार्यान्वयन र अनुगमनको लागि एक संयन्त्र हुनुपर्छ।
२. कर्मचारीहरु: सक्षम कर्मचारी सदस्यहरू प्रयोगशालाको लागि सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण सम्पत्ति हुन्। चिकित्सा प्रयोगशालामा काम गर्ने प्राविधिक, प्रशासनिक तथा सरसफाइका कर्मचारीको नियुक्ति गर्दा योग्य, समर्पित एवं इमान्दार व्यक्तिहरु लाई लिनुपर्छ। उहाँहरुलाई निरन्तर प्रशिक्षण, प्रेरणा र संलग्नता गराई राखे गुणस्तर व्यवस्थापन प्रणाली प्रभावकारी देखिन्छ।
३. उपकरण: प्रयोगशालामा धेरै प्रकारका उपकरणहरू प्रयोग गरिन्छन्। सही उपकरणहरू छनोट गर्दै, नयाँ उपकरणहरूलाई ठीकसँग कामगर्ने सुनिश्चित गरी मर्मतसम्भारको लागि प्रणालीको विकास र त्यसको अनुसरण गरेको देखिनु गुणस्तर व्यवस्थापन प्रणालीको मुख्य अंग हो। प्रयोगशालामा प्रयोग हुने प्रत्येक उपकरणलाई सुरक्षित रूपमा सञ्चालन गर्नको लागि उक्त उपकरणलाई समय समयमा क्यालिब्रेसन गर्नु पर्दछ। क्यालिब्रेसन सबै क्लिनिकल प्रयोगशाला परीक्षणको आधार हो जसले बिरामीको नतिजाको सही रिपोर्टिङ सुनिश्चित गर्दछ।
के हो त क्यालिब्रेसन भनेको ?
प्रयोगशालामा प्रयोग हुने उपकरणहरु जसले रगत, पिसाब अथवा अरु कुनै तरल पदार्थ जसमा कुनै पदार्थ कति मात्रमा छ भनि मापन गर्दछ। त्यस्ता उपकरणहरुलाई बिरामीहरुको नमुना जाँच गर्नु भन्दा पहिले नै क्यालिब्रेटर, ( जसमा हामीले नाप्न खोजेको पदार्थ को मात्र थाहा भएको हुन्छ)को मद्दतले उक्त उपकरणलाई स्वीकार्य दायरा भित्र नमूनाको लागि परिणाम प्रदान गर्न उपकरण कन्फिगर गरिन्छ। क्यलिब्रेसन गर्न क्यालिब्रेटर चाहिन्छ जुन बजारमा किन्न पाइन्छ। हरेक उपकरण एवं जाँच अनुसार क्यालिब्रेटर फरक फरक हुन् सक्छन्।
यसलाई सजिलोको लागि यसरी बुझौं। हामीले सागपात अथवा फलफूल किन्दा डिजिटल तराजु माथी अरुकुनै कागजात अथवा अरु केही राखेको भएपनि त्यसैमा हामीले किन्न खोजेको कुरा जोख्नु पर्यो भने पसलेले त्यो डिजिटल तराजु माथी राखेका कागजातहरु लाई नहटाई त्यसै माथि हामीले किन्न खोजेको कुराहरु जोख्नु हुन्छ। तर पसलेले त्यसलाई क्यलिब्रेसन गरेर जिरो बनाउनु हुन्छ जसले गर्दा हामीले किन्न खोजेको सामानको मात्रमा केही फरक पर्दैन। ठिक त्यसरी नै प्रयोगशालामा प्रयोग हुने उपकरणहरुलाई पनि कुनै जाँच गर्नु पूर्व नै एउटा क्यालिब्रेटरको मद्दतले क्यालिब्रेट गरिन्छ। उक्त उपकरण क्यालिब्रेट भइसकेपछि त्यो उपकरणले सही जाँच गर्छ कि गर्दैन पुष्टि गर्न नियन्त्रण सामग्रीलाई बिरामीको नमुना जाँचे जस्तै जाँचिन्छ। त्यस्ता कन्ट्रोल मेटेरियलहरु बजारमा किन्न पाइन्छन।
कन्ट्रोल मेटेरियलमा हामीले जाँच्न खोजेको टेस्टको मात्रा हामीलाई पहिले नै थाहा हुन्छ र उक्त उपकरणले हामीलाई थाहा भएको मात्रा जतिनै रिपोर्ट दियो भने हार्मो क्वालिटी कन्ट्रोलमा छ भन्ने बुझिन्छ। यदि उक्त उपकरण त्यो कन्टोल मेटेरियलमा जति भ्यालु आउनु पर्ने हो त्यो भन्दा फरक दियो भने प्रयोगशालाकर्मीले त्यसको कारण पत्त्ता लगाएर त्यसलाई ठिक पार्नु पर्छ। क्वालिटी कन्ट्रोल मेटेरियलको भ्यालु आउनु पर्ने भ्यालु जति नआए बिरामीको रगतको जाँच गर्न मिल्दैन, गर्नु हुँदैन।
प्रत्येक प्रयोगशालाले बिरामीको नमुना जाँच गर्न पूर्व यदि उपकरण क्यालिब्रेसन एवं क्वालिटी कन्ट्रोल गरेको छैन भने उक्त प्रयोगशालाको रिपोर्टमा पूर्ण रुपले विश्वास गर्ने आधार न्यून हुन जान्छ। त्यसो भए के सामान्य मानिसले आफ्नो रिपोर्टमा शंका लागेमा प्रयोगशालाकर्मीलाई क्यालिब्रेसन तथा क्वालिटी कन्ट्रोलको बारेमा प्रस्न सोध्न सक्छ? निस्चय नै सोध्न सक्छ, सोद्न पाउनु पर्छ किन भने गुणस्तर भनेकोनै कुनैपनि संस्थाको उत्पादन अथवा सेवाले प्रयोगकर्ताको आवस्यकतालाई परिपूर्ति गरि सन्तुष्टि प्रदान गर्नु हो।
४. खरिद एवं भण्डारण: गुणस्तरीय रिपोर्टको लागि प्रयोशालामा प्रयोग हुने रसायन तथा अन्य आपूर्तिहरू निरन्तर उच्च-गुणस्तरका छन् भनी सुनिश्चित गर्न आपूर्ति श्रृंखलाको उचित व्यवस्थापन महत्त्वपूर्ण हुन्छ। त्यसैले आवस्यक रसायन एवं अन्य आपूर्तिहरु खरिद तथा भण्डारण उचित तरिकाले गरिनु पर्छ।
५. प्रक्रिया नियन्त्रण: प्रयोगशालाले जाँचको लागि नमूना पाएको समयदेखि रिपोर्ट बनाउनसम्म लाग्ने समयलाई कुल परीक्षण समय भनेर बुझिन्छ। यो अवधिमा नमूना संकलन, नमूना परिक्षण तथा रिपोर्ट प्रेषण आदि काम हुन्छन्। क्वालिटी कन्ट्रोल प्रयोगशाला भित्र प्रयोग भएका उपकरणहरुले दिने रिपोर्ट ठिक छ कि छैन भनेर पहिलेनै थाहा भएको कन्ट्रोल मेटेरियललाई उक्त मसिनमा जाँचिन्छ र त्यसको परिणाम जति आउनु पर्ने हो त्यति आयो भने क्वालिटी कन्ट्रोलमा छ नत्र भने छैन भन्ने बुझिन्छ।
प्रयोगशालाले जांच प्रक्रिया लाई सजिलोको लागि तीन भागमा विभाजन गरेको हुन्छ। पूर्व परीक्षण, परीक्षण तथा परीक्षण पश्चात। पूर्व परीक्षण तथा परीक्षण पश्चातका चरणमाहरु हुन सक्ने गल्तीहरुको पहिचान गर्न तथा निराकरण विभिन्न गुणस्तरका सूचकहरुको विकास एवं अनुसरण गर्नु पर्छ।
परीक्षणमा हुनसक्ने गल्तीलाई कन्ट्रोल मेटेरियलहरुको प्रयोग गरी निराकरण गर्नु पर्दछ। कुनै पनि प्रयोगशालाले यदि आफ्नो रिपोर्टको गुणस्तर ग्यारन्टी गर्न चाहन्छ भने उक्त ल्याबमा अधिकतम गुणस्तरका सूचकहरुको अनुसरण इमान्दारीपूर्वक गर्नुपर्छ।
६. सूचना व्यवस्थापन: प्रयोगशालाले परीक्षण परिणामहरू, मर्मत रिपोर्टहरू, र अन्य डेटा सहित जानकारीकाहरू उत्पादन गर्दछ। यो डाटाहरुको सबै सही जानकारी सुरक्षित तथा गोप्य तर प्रयोगशाला प्रवन्धकहरू र नेतृत्व जस्ता सही विशेषाधिकार भएका व्यक्तिहरूका लागि पहुँचयोग्य छ भनी सुनिश्चित गर्ने तरिकामा व्यवस्थित गर्नु पर्दछ। सूचना व्यवस्थापन प्रणाली पूर्ण रूपमा कागजमा आधारित, कम्प्युटरमा आधारित वा दुवैको संयोजन हुन सक्छ।
७. कागजात र अभिलेख: कागजात तथा रेकर्डहरूको व्यवस्थापन गुणस्तर प्रणालीको १२ आवश्यक तत्वहरू मध्ये एक हो। कागजातहरूले नीति, प्रक्रिया र प्रक्रियाहरूको बारेमा लिखित जानकारी प्रदान गर्दछ। कागजातहरु समय समयमा परिवर्तन हुन सक्छन्। त्यस्ता कागजातहरु जसमा भएको सूचना, डाटा हरुलाई कुनै पनि हालतमा परिवर्तन गर्न मिल्दैन, गर्नु हुँदैन, त्यस्तो कागजातलाई अभिलेख अथवा रेकर्ड भनिन्छ।
८. घटना व्यवस्थापन: एक "घटना" (Occurrence) वा एक त्रुटि हो जुन हुनु हुँदैन। यी समस्याहरू वा घटनाहरू पत्ता लगाउन, तिनीहरूलाई ठीकसँग ह्यान्डल गर्न र गल्तीहरूबाट सिक्न र कारबाही गर्नको लागि एक प्रणाली आवश्यक हुन्छ ताकि तिनीहरू फेरि नदोहोरियोस्।
९. मूल्याङ्कन: प्रयोगशालाले बिरामी अथवा चिकित्सकहरुका आवश्यकताहरू गुणस्तरीय तवरले पूरा गरिरहेको छ कि छैन भनी सबै सरोकारवालाहरूलाई नियामक एवं मान्यता प्राप्त बाह्य संस्था वा आन्तरिक रुपमै पनि गुणस्तर व्यवस्थापन प्रणालीको केही अंश वा सबै अंशको व्यवस्थित मूल्याङ्कन नियमित रुपमा गरिराख्नु पर्दछ।
१०. प्रक्रिया सुधार: कुनै पनि प्रयोगशालाको गुणस्तर व्यवस्थापन प्रणालीले एकचोटी राम्रो स्थापना गर्दैमा सधै राम्रो भइरहन्छ भन्ने हुदैन। तसर्थ प्रयोगशालामा प्रक्रियाहरूको निरन्तर सुधार गरि राख्नु पर्दछ।
११. ग्राहक सेवा: ग्राहक सेवाको अवधारणालाई अक्सर प्रयोगशालाहरुले अभ्यास नगरेको अथवा बेवास्ता गरिएको देखिन्छ। यद्यपि यो नोट गर्न महत्त्वपूर्ण छ कि प्रयोगशाला एक सेवा संगठन हो; त्यसकारण, प्रयोगशालाले ग्राहकहरू को हुन् भनेर बुझ्नुपर्छ र तिनीहरूका आवश्यकताहरू मूल्याङ्कन गर्नुपर्छ र सुधार गर्नको लागि ग्राहकहरुको ( बिरामी अथवा चिकित्सक ) प्रतिक्रिया निरन्तर लिई राख्नु पर्दछ।
१२. सुविधा र सुरक्षा: प्रयोगशालाको काम गर्ने ठाउँ र सुविधाहरू कामको गुणस्तरमा सम्झौता नगरी कामको भार पूरा गर्न सकिने हुनुपर्छ। हरेक प्रयोगशालाको बनावट एवं व्यवस्थापन यस्तो हुनु पर्छ कि त्यसबाट प्रयोगशाला कर्मचारी, अन्य स्वास्थ्य सेवा कर्मचारी, बिरामी र समुदायको सुरक्षामा कुनै पनि किसिमले हानी नोक्सानी नपुगोस्।
अन्तमा कुनै त्यस्तो मन्त्र जसले यी माथि उल्लेखित सबै कुरा प्रयोगशालाले ठिक ढंगले अनुसरण गरेको नगरेको पत्ता लगाउन सकिन्छ? मन्त्र त छैन एउटा उपाय छ। त्यो उपाय भनेको ISO 15189:2012 को अनुसरण गर्नु । त्यसको लागि राज्यले छुट्टै स्वतन्त्र एवं साधन स्रोत तथा अधिकार सम्पन्न निकाय मार्फत नियमित रुपमा अनुगमन गर्नु पर्छ, काँहा के पुग्दैन, कसरी पुगाउन सकिन्छ त्यसको व्यवस्थापन गर्नु।
त्यसो भए ISO 15189:2012 को अनुसरण गरेका प्रयोगशालाका रिपोर्ट कुनै हालतमा गलत हुँदैनन्? यसलाई यसरि बुझौं, यदि कुनै २ ओटा मोटर साइकल दुर्घटना हुन्छन् भने हेल्मेट नलगाएर चलाउने चालकको मृत्यु हुने सम्भावना हेल्मेट लगाई चलाउने भन्दा बढी हुन्छ।
-(भट्ट धुलिखेल अस्पतालमा क्लिनिकल बायोकेमेस्ट्री एवं ल्याबोरेटोरी मेडिसिनका असिस्टेन्ट प्रोफेसर हुन्।)
