नेपालको स्वास्थ्य प्रणालीले धेरै चुनौतीको सामना गरिरहेको छ। सीमित स्रोत, न्यून बजेट र कम साक्षरताका बाबजुद, महिलाहरू अस्पताल प्रशासन र स्वास्थ्य व्यवस्थापनका क्षेत्रमा अग्रसर हुँदैछन्।
यो लेखमा महिलाहरूको प्राकृतिक नेतृत्व क्षमता, वर्तमान चुनौती र नेपालको स्वास्थ्य क्षेत्रमा महिलाले निभाउन सक्ने भूमिकालाई अन्वेषण गर्ने प्रयास गरिएको छ।
महिलाको जन्मजात नेतृत्व क्षमता
महिलाले परम्परागत रूपमा घर र परिवार व्यवस्थापन गर्दै आएका छन्। परिवारको हरेक सदस्यको ख्याल राख्ने, बजेट व्यवस्थापन गर्ने र चुनौतीहरूको सामना गर्दै समाधान खोज्ने अनुभव नै उनीहरूको नेतृत्व क्षमताको प्रमाण हो।
यो क्षमता स्वास्थ्य क्षेत्रका जटिल र चुनौतीपूर्ण व्यवस्थापनका लागि उपयोगी हुनसक्छ। महिलाहरूले सहानुभूति, दृढता, र बहुकार्य क्षमताको प्रयोग गरी स्वास्थ्य प्रणालीलाई अझ जनमुखी र प्रभावकारी बनाउन महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छन्।
स्वास्थ्य प्रणालीमा विद्यमान समस्या
नेपालको स्वास्थ्य क्षेत्रले अझै पनि सुधारको खाँचो महसुस गरिरहेको छ। यहाँका केही प्रमुख समस्या र तिनको असर:
- अल्प (कम) बजेट: स्वास्थ्य क्षेत्रमा लगानीको कमीले पूर्वाधार र सेवाको स्तर सुधार्न कठिन बनाएको छ।
- कम साक्षरता: शिक्षाको अभावले स्वास्थ्यप्रतिको जागरूकता र व्यवस्थापन क्षमतामा असर पारेको छ।
- ग्रामीण क्षेत्रमा पुग्न गाह्रो: ग्रामीण क्षेत्रका स्वास्थ्य सेवाहरू कमजोर छन्, जसमा महिला नेतृत्वले विशेष सुधार ल्याउन सक्ने सम्भावना छ।
- लिंगीय भेदभाव: महिलाहरूलाई नेतृत्व भूमिकामा सीमित अवसर दिइन्छ, जसले उनीहरूको प्रतिभा र क्षमताको उपयोगलाई रोकिरहेको छ।
महिलाको वर्तमान भूमिका र योगदान
नेपालका केही महिलाहरूले स्वास्थ्य व्यवस्थापनमा ऐतिहासिक प्रगति गरेका उदाहरण देखिन्छन्।
अस्पतालहरूमा नर्सिङ प्रमुख,स्वास्थ्य प्रशासनिक प्रमुख र डाइरेक्टरसम्मका रूपमा महिलाले नेतृत्वदायी भूमिका खेलेका छन्। उनीहरूको समर्पणले अस्पतालको सेवा, व्यवस्थापन र संगठनात्मक कार्यक्षमता सुधार्न योगदान गरेको छ।
चुनौतीहरूको सामना गर्दै महिलाको सशक्तीकरण
महिलालाई अझ प्रभावकारी बनाउन, निम्न क्षेत्रहरूमा सुधार आवश्यक छ:
- शिक्षा र तालिम: अस्पताल प्रशासनमा महिलाका लागि व्यवस्थापन र नेतृत्व तालिमका अवसरहरू विस्तार गर्नुपर्छ।
- नीति निर्माणमा समावेशिता: स्वास्थ्य नीति र योजनामा महिलाहरूको आवाजलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ।
- सामाजिक समर्थन र सम्मान: महिलाहरूको योगदानलाई समाजले सम्मान गर्ने संस्कारको विकास गर्नुपर्छ।
- आर्थिक स्रोतहरूको प्रवर्धन: स्वास्थ्य क्षेत्रमा बजेट वृद्धि गरेर महिलाका लागि थप स्रोतहरू उपलब्ध गराउनुपर्छ।
महिलाको लागि अवसर
नेपालमा महिला नेतृत्वलाई अझ सशक्त बनाउनका लागि सम्भाव्य उपायहरू:
- स्वास्थ्यमा समान अवसरको नीति: महिलालाई नेतृत्व र निर्णय प्रक्रियामा समावेश गर्नका लागि नीतिगत सुधार आवश्यक छ।
- महिला नेतृत्व नेटवर्क स्थापना: सफल महिला नेताहरूको सञ्जालले नयाँ प्रतिभालाई उत्प्रेरित गर्न मद्दत गर्छ।
- प्रेरणादायक भूमिका मोडलहरू: नेपाल भित्र र बाहिरका सफल महिला नेतृत्वका उदाहरणहरूले महिलालाई उत्साहित गर्न सकिन्छ।
महिलाको नेतृत्वको प्रभाव
महिलाहरूको सहानुभूति, परिश्रम र अनुशासनले अस्पताल प्रशासन र स्वास्थ्य सेवामा सुधार ल्याउन सकिन्छ।
महिलाले जनमुखी सेवा प्रवाहमा जोड दिने, कर्मचारीहरूलाई काममा प्रेरित गर्ने र स्वास्थ्य सेवामा पहुँच तथा गुणस्तर बढाउन पनि मद्दत पुर्याउन सक्छन्।
नेपालको चुनौतीपूर्ण स्वास्थ्य प्रणालीमा महिलाको भूमिका अपरिहार्य छ। महिलाहरूको प्राकृतिक नेतृत्व क्षमताले स्वास्थ्य प्रणालीको कमजोरीलाई बलियो पक्षमा बदल्न सक्छ।
घर र परिवार व्यवस्थापनमा देखिएको उनीहरूको दक्षता, सहनशिलता र सहानुभूतिको उपयोग गरेर स्वास्थ्य क्षेत्रलाई जनमुखी र प्रभावकारी बनाउन सकिन्छ।
महिलालाई सशक्त बनाउनका लागि नीति सुधार, तालिमका अवसर र सामाजिक समर्थन अपरिहार्य छ। महिलाको नेतृत्वले न केवल स्वास्थ्य सेवाको गुणस्तर सुधार्नेछ, समग्र समाजलाई सकारात्मक परिवर्तनको मार्गमा लैजानेछ।
नेपालका महिलाहरूले पारिवारिक जिम्मेवारीका रूपमा गरेको योगदानलाई अस्पताल प्रशासनमा रूपान्तरण गर्न सकियो भने हाम्रो स्वास्थ्य सेवाले नयाँ आयाम प्राप्त गर्नेछ। महिलाको नेतृत्व स्वास्थ्य सेवा क्षेत्रको समग्र सुधारको मुख्य आधार बन्न सक्छ।
(जुनियर रेजिडेन्ट, अस्पताल प्रशासन, बीपीकेआईएचएस, धरान।)
