नेपालमा नसर्ने रोग जस्तै मुटुरोग, मधुमेह, उच्च रक्तचाप, क्यान्सर, मस्तिष्कघात, फोक्सो रोग आदिको समस्या तीव्र रूपमा बढ्दै गएको छ। जीवनशैली, अस्वस्थ खानपान, शारीरिक निस्क्रियता, धूम्रपान, मद्यपान, वायु प्रदूषण जस्ता कारकहरूले नसर्ने रोगहरूको जोखिम बढाइरहेका छन्। यस चुनौतीलाई सामना गर्न नेपाल सरकारले प्रभावकारी नीति-स्तरीय हस्तक्षेप गर्न आवश्यक छ।
नीति-स्तरीय हस्तक्षेपका तहहरू
नसर्ने रोग नियन्त्रणका लागि नीति निर्माण तीन प्रमुख तहहरूमा गर्न सकिन्छ:
१. मौलिक नीति
• यो तहमा सरकारले दीर्घकालीन रणनीतिक नीतिहरू बनाउँछ।
• उदाहरण: 'नेपाल नसर्ने रोग रोकथाम तथा नियन्त्रण रणनीति २०१९' जस्तो दस्तावेज तयार गर्नु।
२. कार्यान्वयन नीति
• मौलिक नीतिहरूलाई लागू गर्न सरकार तथा सम्बन्धित निकायहरूले बनाउने कार्ययोजना।
• उदाहरण: 'सार्वजनिक स्थानमा धूम्रपान निषेध ऐन' लागू गरिनु।
३. कार्यविधि तथा निर्देशिका
• कानुन तथा नीतिहरूको प्रभावकारिता बढाउन सूक्ष्म कार्यविधिहरू निर्माण गरिन्छ।
• उदाहरण: प्याकेटबन्द मद्यपान उत्पादनमा कर वृद्धिका लागि राजस्व विभागले निर्देशिका जारी गर्नु।
नीति निर्माणको यी तहहरूलाई ध्यानमा राख्दै, अब नसर्ने रोग नियन्त्रणका पाँचवटा मुख्य हस्तक्षेप विधिहरूमा नीति-स्तरीय उपायहरू चर्चा गरौं।
१. स्वास्थ्य प्रवर्द्धनमा नीति-स्तरीय हस्तक्षेप
स्वास्थ्य प्रवर्द्धन भनेको स्वस्थ जीवनशैलीलाई प्रवर्द्धन गर्ने नीति तथा कार्यक्रम ल्याउनु हो।
• शिक्षा नीति
o विद्यालय तथा कलेजहरूमा नसर्ने रोगबारे स्वास्थ्य शिक्षा अनिवार्य गराउने।
o खेलकुद र शारीरिक व्यायामलाई पाठ्यक्रममा अनिवार्य गर्ने।
• सार्वजनिक स्वास्थ्य नीति
o खाद्य पदार्थमा 'पोषण लेबलिङ' अनिवार्य गर्ने।
o फास्ट फुड, सोडाजस्ता अस्वस्थ खानामा उच्च कर लगाउने।
o ट्रान्स-फ्याटयुक्त खाना प्रतिबन्ध गर्ने नीति लागू गर्ने।
• पर्यावरणीय नीति
o साइकलमैत्री शहर विकास गर्ने।
o प्रदूषण नियन्त्रण नीति कार्यान्वयन गर्ने।
२. निर्दिष्ट संरक्षणमा नीति-स्तरीय हस्तक्षेप
निर्दिष्ट संरक्षणमा सरकारको भूमिका कुनै निश्चित रोगको जोखिम घटाउने उपायहरू ल्याउनु हो।
• खोप नीति :
o एचपीभी खोप किशोरीहरूलाई अनिवार्य बनाउने।
o हेपाटाइटिस बी तथा इन्फ्लुएन्जा खोपलाई जोखिम समूहका लागि निःशुल्क उपलब्ध गराउने।
• सुरक्षित खाद्य नीति :
o नुनमा आयोडिन तथा खानेपानीमा फ्लोराइडको मात्रा नियमन गर्ने।
o खाद्य सुरक्षा ऐन प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयन गर्ने।
• व्यावसायिक स्वास्थ्य नीति:
o औद्योगिक क्षेत्रमा श्रमिकहरूको स्वास्थ्य जाँच अनिवार्य गर्ने।
o रसायनजन्य उद्योगहरूमा सुरक्षा उपकरणको प्रयोग अनिवार्य गर्ने।
३. शीघ्र पहिचान र उपचारमा नीति-स्तरीय हस्तक्षेप
नसर्ने रोगहरू प्रारम्भिक चरणमै पत्ता लगाउने नीति आवश्यक छ।
• निःशुल्क स्वास्थ्य परीक्षण नीति:
o ४० वर्षमाथि सबै नागरिकका लागि वार्षिक मधुमेह तथा रक्तचाप परीक्षण निःशुल्क गर्ने।
o क्यान्सर स्क्रिनिङलाई सरकारी अस्पतालहरूमा अनिवार्य गर्ने।
• प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्र सुधार नीति:
o हरियो पासपोर्टजस्तै स्वास्थ्य कार्डको अवधारणा लागू गर्ने।
o ग्रामीण क्षेत्रका स्वास्थ्य केन्द्रहरूमा डिजिटल हेल्थ रेकर्ड लागू गर्ने।
• टेलिमेडिसिन नीति :
o ग्रामीण भेगमा स्वास्थ्य पहुँच सुधार्न टेलिमेडिसिन सेवा विस्तार गर्ने।
o डिजिटल परामर्श तथा एप मार्फत मधुमेह, रक्तचाप निगरानी गर्ने नीति लागू गर्ने।
४. असक्षमता सीमितरणमा नीति-स्तरीय हस्तक्षेप
यदि कुनै व्यक्ति नसर्ने रोगबाट पीडित भइसकेपछि थप जटिलता रोक्ने नीति अपनाउनु पर्दछ।
• दीर्घकालीन उपचार नीति:
o मधुमेह, उच्च रक्तचाप भएका बिरामीलाई निःशुल्क औषधि वितरणको नीति लागू गर्ने।
• कार्यक्षमता सुधार नीति :
o मुटु, मृगौला रोग भएका बिरामीहरूलाई नियमित व्यायाम तथा पोषण सल्लाह उपलब्ध गराउने कार्यक्रम लागू गर्ने।
• कार्यस्थल स्वास्थ्य नीति:
o मानसिक तनाव न्यूनीकरणका लागि सरकारी कार्यालयहरूमा स्ट्रेस म्यानेजमेन्ट कोर्स अनिवार्य गर्ने।
५. पुनर्स्थापनामा नीति-स्तरीय हस्तक्षेप
नसर्ने रोगका कारण असक्त भएका व्यक्तिहरूको पुनर्स्थापना गर्न आवश्यक नीति निर्माण गर्नुपर्छ।
• फिजियोथेरापी तथा पुनर्स्थापना केन्द्र स्थापना :
o प्रत्येक प्रदेशमा कम्तीमा एक पुनर्स्थापना केन्द्र खोल्ने।
• स्व-व्यवस्थापन नीति :
o मधुमेह, उच्च रक्तचाप भएका बिरामीहरूलाई निःशुल्क आत्म-व्यवस्थापन तालिम दिने।
• रोजगारी नीति :
o असक्त बिरामीहरूका लागि रोजगार अवसर सिर्जना गर्ने कार्यक्रम लागू गर्ने।
निष्कर्ष
नेपालमा नसर्ने रोग नियन्त्रणका लागि नीति-स्तरीय हस्तक्षेपलाई स्वास्थ्य प्रवर्द्धन, निर्दिष्ट संरक्षण, शीघ्र पहिचान तथा उपचार, असक्षमता सीमितरण र पुनर्स्थापनाका आधारमा वर्गीकृत गरी रणनीति बनाउनु आवश्यक छ।
(डा पार्थ गुरागाईं डा गुरागाईं विराट मेडिकल कलेजको सामुदायिक चिकित्सा विभागमा कार्यरत छन्।)
