नेपालको स्वास्थ्य प्रणालीको मेरुदण्ड नर्सिङ हो। देशभरिका नर्सहरू आफ्नो जीवन समर्पित गर्दै बिरामीको हेरचाह गर्छन्। उनीहरूको मेहनत र समर्पण अतुलनीय छ। तर, अस्पताल र शिक्षण क्षेत्रमा देखिने कठिन कार्यसंस्कृति, कम तलब, वरिष्ठ–कनिष्ठ झगडा, मार्गदर्शनको कमी र ईर्ष्याले नर्सिङ पेशालाई चुनौतीपूर्ण बनाएको छ। यसले धेरै दक्ष नर्सहरूलाई विदेश जान प्रेरित गरेको छ, र यसले स्वास्थ्य सेवा प्रणालीमा दीर्घकालीन असर पारिरहेको छ।
अस्पतालमा कार्यसंस्कृति
धेरै अस्पतालमा वरिष्ठ–कनिष्ठ पदानुक्रम कडा छ। नयाँ नर्सलाई व्यवस्थित मेन्टरसिप र प्रशिक्षण कम पाइन्छ। पदोन्नति वा मान्यता प्रायः व्यक्तिगत सम्बन्ध र निष्ठामा भर पर्छ। यसले वरिष्ठ र कनिष्ठबीच ईर्ष्या र मनोबल घटाउने व्यवहार उत्पन्न गर्छ।
नर्सहरूले ठूलो जिम्मेवारी बहन गर्छन् (बिरामीको हेरचाह, आपतकालीन व्यवस्थापन, रिपोर्टिङ) तर तलब कम पाइन्छ। निजी अस्पतालमा तलब कम छ भने सरकारी अस्पतालमा स्थिरता भए पनि बढुवा सीमित छ। यस्तो वातावरणले नर्सहरूको कामको उत्साह घटाउँछ, सहकार्य कमजोर बनाउँछ, र दक्षता कम गर्छ।
एकेडेमिक नर्सिङमा चुनौतीहरू
समस्याहरू केवल अस्पतालमा सीमित छैनन्। नर्सिङ शिक्षण क्षेत्रमा पनि वरिष्ठ–कनिष्ठ झगडा र ईर्ष्याको प्रभाव देखिन्छ। शिक्षक र ट्युटरहरूले एकेडेमिक वातावरणमा सहकार्यभन्दा हाइररार्की र शक्ति प्रदर्शनमा बढी ध्यान दिन्छन्।
- नयाँ शिक्षक वा ट्युटरले सही मेन्टरसिप नपाउँदा नयाँ विधि, अनुसन्धान र नवप्रवर्तन सिक्न कठिनाई हुन्छ।
- आधुनिक शिक्षण पद्धति र अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यासको पहुँच कम हुँदा शिक्षा गुणस्तर घट्छ।
- ईर्ष्या र hierarchy ले शिक्षक र विद्यार्थी दुवैको काममा बाधा पुर्याउँछ।
यसले केवल शिक्षकहरूको मात्र होइन, विद्यार्थीहरूको पनि भविष्य प्रभावित गर्छ।
ब्रेन ड्रेन र कारणहरू
नर्सहरूले विदेश जानुको मुख्य कारण केवल कम तलब मात्र होइन। सम्मान र अवसरको कमी, अत्यधिक कामको दबाब, र विदेशमा उच्च मागले उनीहरूलाई आकर्षित गर्छ। यदि यो समस्या निरन्तर रह्यो भने नेपालमा अनुभवी नर्सको कमी हुनेछ, जसले स्वास्थ्य सेवा प्रणाली कमजोर बनाउँछ।
सुधारका उपायहरू
अस्पताल स्तरमा:
* वरिष्ठ नर्सहरूले कनिष्ठ नर्सलाई मेन्टरसिप दिने।
* कार्यस्थलमा सुरक्षा र दुर्व्यवहार विरुद्ध नीति लागू गर्ने।
* कामको उचित मूल्याङ्कन र तलब/प्रोत्साहन।
* हाइरार्की कम गरेर सहकार्य र टीमवर्क प्रोत्साहन गर्ने।
* योग्यता अनुसार पुरस्कार र बढुवा।
शैक्षिक क्षेत्रमा
* वरिष्ठ शिक्षकले कनिष्ठ शिक्षकलाई मेन्टरसिप दिने।
* आधुनिक शिक्षण पद्धति, अनुसन्धान र नेतृत्व प्रशिक्षण।
* खुला छलफल र नयाँ विचारलाई प्रोत्साहन।
* अन्तर्राष्ट्रिय अनुभव र सहयोग।
ब्रेन ड्रेन रोक्ने उपाय:
* योग्यता अनुसार वा तलब र स्पष्ट बढुवा पथ।
* निरन्तर शिक्षा र तालिम।
* विदेश अनुभवपछि घर फर्केर नेतृत्व भूमिका।
* सहयोगी पेशागत समुदाय र मेन्टरसिप।
नेपालमा नर्सिङ अब परिवर्तनको मोडमा छ। अस्पताल र शिक्षण दुवै क्षेत्रमा सुधार आवश्यक छ। नर्सहरूले समर्पण र मेहनत देखाइरहेका छन्, तर उनीहरूलाई सम्मान, सुरक्षा र उचित तलब चाहिन्छ। यदि सुधार भयो भने नेपालले दक्ष, जिम्मेवार, र प्रेरित नर्सहरू तयार पार्न सक्छ। यसले स्वास्थ्य सेवा गुणस्तर सुधार्न मात्र नभई नर्सिङ पेशामा स्थायित्व र आत्मसन्तुष्टि पनि ल्याउँछ
(लेखक अर्चना बगाले पाटन स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठान, ललितपुर नर्सिङ क्याम्पसकी सहायक प्राध्यापक हुन्)
