हामी सबैले सुनेका छौं कि स्वास्थ्य बीमा प्याकेजमा पाइने औषधिहरू गुणस्तरीय हुँदैनन्। के यो सत्य हो? मानिसहरू, डाक्टरहरूले समेत, यी औषधिहरूको बारेमा किन गुनासो गर्छन्? के यो डाक्टरहरूको आर्थिक फाइदाको लागि हो वा वास्तवमै कम गुणस्तरका औषधिहरूको कारण हो?
क्रमशः बुझौं:
धेरै सरकारी संस्थाहरूले टेन्डर प्रणाली मार्फत औषधि खरिद गर्छन्। यो एक प्रतिस्पर्धी बोलपत्र प्रक्रिया हो जहाँ विभिन्न आपूर्तिकर्ताहरूले कम लागतमा आफ्ना उत्पादनहरू प्रस्ताव गर्छन्। सबैभन्दा कम बोली लगाउने आपूर्तिकर्ताले आपूर्ति व्यवस्थापनको लागि टेन्डर पाउँछ। यो प्रक्रियामा लामो मार्ग समावेश छ जसलाई केही वाक्यमा राम्ररी व्याख्या गर्न सकिँदैन। हामीले के बुझ्नुपर्छ भने, औषधिहरू जीएमपी (Good Manufacturing Practices) प्रमाणित कम्पनीबाट टेन्डर प्रक्रिया अन्तर्गत आउँछन्।
तर, यो दृष्टिकोणमा एउटा ठूलो कमजोरी छ। कम्पनी जीएमपी प्रमाणित भए तापनि कम बोली लगाउने दबाबले गुणस्तरमा सम्झौता गर्न सक्छ। उत्पादकहरूले सस्तो कच्चा पदार्थ प्रयोग गर्न सक्छन् जुन प्राविधिक रूपमा न्यूनतम (Pharmacopeia) फार्माकोपिया मापदण्डहरू पूरा गरे पनि, उच्च गुणस्तरको नहुन सक्छ। यसले गर्दा औषधि प्राविधिक रूपमा मापदण्ड अनुरूप भए पनि, महँगो विकल्पभन्दा कम प्रभावकारी हुन सक्छ।
यो प्रणाली गुणस्तर जाँचहरूको क्रमिक श्रृंखलामा निर्भर हुन्छ। उत्पादनहरूलाई कम्पनीको क्वालिटी कन्ट्रोल (क्युसी) विभाग, त्यसपछि क्वालिटी एश्योरेन्स (क्युए) विभाग र अन्तमा सरकारी नियामकहरूले बजारमा आउनुअघि अनुमोदन गर्नुपर्छ। सर्टिफिकेट अफ एनालिसिस (सीओए) लाई अन्तिम स्वीकृतिको छाप मानिन्छ।
तर, यदि प्रणाली यति बलियो छ भने, किन यस्ता समस्याहरू आउँछन्? समस्या प्रायः लापरवाहीको रूपमा आउँछ, गुणस्तर सुनिश्चित गर्ने विभागहरूमा नै कमजोरी हुन्छ। कम्पनीसँग सही प्रमाणीकरणहरू हुन सक्छ, तर मानवीय त्रुटि हुन सक्छ। एउटा सानो गल्ती, जस्तै बिग्रेको बिर्को वा कमजोर सिलले गहिरो, प्रणालीगत समस्यालाई सङ्केत गर्न सक्छ। यदि उत्पादक एउटा सानो कुरामा लापरवाह छ भने, ऊ सक्रिय तत्त्वहरूको सन्दर्भमा पनि लापरवाह छ भन्ने मान्नु जायज हुन्छ।
हामी सबैले यो आम धारणा सुनेका छौं कि स्वास्थ्य बीमा र सरकारी संस्थाहरू मार्फत उपलब्ध हुने औषधिहरू निजी रूपमा बेचेकाहरू जत्तिकै राम्रा हुँदैनन्। यो धारणा निराधार हल्ला मात्र होइन; यो बिरामीहरू र स्वास्थ्यकर्मीहरूले पनि साझा गर्ने चिन्ता हो। यो समस्या डाक्टरहरूको आर्थिक स्वार्थको कारणभन्दा पनि उत्पादनको गुणस्तरसँग बढी सम्बन्धित छ, जसको मूल कारण केही औषधि कम्पनीहरूको लापरवाही र गुणस्तर सुनिश्चित गर्ने प्रक्रियामा भएको कमजोरी हो।
सरकारी अस्पतालमा एउटा औषधि पुग्ने प्रक्रिया टेन्डरबाट सुरु हुन्छ। यो प्रणाली, जहाँ ठेक्का सबैभन्दा कम बोली लगाउनेलाई दिइन्छ, लागत-प्रभावी हुनको लागि डिजाइन गरिएको हो। औषधिहरू जीएमपी प्रमाणित कम्पनीबाट आउनुपर्छ र तिनीहरूको गुणस्तर प्रमाणित गर्न सीओए हुनुपर्छ। तर, मेरो आफ्नै अनुभवले देखाएअनुसार, यी आधिकारिक छापहरू भ्रामक हुन सक्छन्।
गत हप्ता, एक बिरामीले मलाई डाइक्लोफेनाक (Diclofenac) जेलको ट्यूब प्रभावहीन भएको गुनासो गरे। मैले सुरुमा हाम्रो औषधिहरू राम्रो गुणस्तरका र जीएमपी-प्रमाणित कम्पनीबाट आएका भनी आश्वस्त पारेँ। तर, उनी गएपछि मैले ट्यूबलाई राम्ररी हेर्दा एउटा स्पष्ट कमजोरी भेट्टाएँ। ट्यूबमा "बिर्कोभित्रको धारिलो भागले सिल तोड्नुहोस्" भनेर लेखिएको थियो, तर बिर्कोमा त्यस्तो कुनै भाग थिएन। यो एउटा सानो विवरण हो, तर यसले मलाई सबै कुरामा प्रश्न उठाउन बाध्य बनायो। यदि गुणस्तर नियन्त्रण विभागले यस्तो सामान्य भौतिक त्रुटि पनि पत्ता लगाउन सकेन भने, हामी भित्रको सामग्रीको बारेमा कसरी ढुक्क हुन सक्छौं?
यो कुनै एउटा मात्र घटना थिएन। केही दिनअघि, मेडिसिन वार्डकी एक वरिष्ठ नर्सले मलाई अस्पतालले आपूर्ति गरेको (बीमा आपूर्ति) ज्वरोको औषधि प्रभावहीन भएकोले नपठाउन भनिन्, जसले गर्दा डेंगुका बिरामीहरू लामो समयसम्म बिरामी नै भइरहेका थिए। उनले थप दाबी गरिन् कि उनले संस्थागत आपूर्तिको बाहिरबाट मगाएको औषधि धेरै बिरामीहरूमा प्रभावकारी रूपमा काम गर्यो। बिरामीहरूले यस्ता गुनासोहरू ठूलो मात्रामा गर्छन्। प्रिसक्राइबरहरूले (Doctors) समेत यी मुद्दाहरूको बारेमा गुनासो गर्छन्।
विकसित देशहरूले औषधिको गुणस्तरीय प्रयोगको कुरा गरिरहेका बेला, हामी अझै पनि पहुँच र उपलब्धताको अवस्थामा छौं। हामी हाम्रा अस्पतालहरूमा ८०% भन्दा बढी औषधि उपलब्ध रहेको दाबी गर्छौं। गुणस्तरलाई औषधि व्यवस्था विभागले नजिकबाट निगरानी गर्नुपर्छ। यसबाहेक, तल उल्लेखित मुख्य क्षेत्रहरूमा सुधार गर्नुपर्छ:
• खरिद प्रक्रियामा सुधार: वर्तमान सबैभन्दा कम बोली टेन्डर प्रणाली समस्याको मूल जड हो। एक सुधारिएको प्रणाली "उत्कृष्ट मूल्य" वा टियर-बिडिङ मोडेल तर्फ जानुपर्छ, जहाँ गुणस्तर, कम्पनीको विगतको प्रदर्शन, र विश्वसनीयतालाई मूल्यभन्दा बढी महत्त्व दिइन्छ। यसले कम्पनीहरूलाई न्यूनतम आवश्यकताहरू मात्र पूरा गर्नुको सट्टा उच्च मापदण्डहरू कायम राख्न प्रोत्साहन दिन्छ।
• नियामक निरीक्षणलाई सुदृढ पार्ने: औषधि व्यवस्था विभाग (डीडीए)लाई अझ सक्रिय र कडा नियामक बन्नुपर्छ। सुधारहरूमा समावेश हुन सक्छन्:
o अप्रत्याशित निरीक्षण: उत्पादन प्लान्टहरूमा आश्चर्यजनक निरीक्षण गर्ने र बजारमा रहेका उत्पादनहरूको नमूनाहरू पुनः परीक्षण गर्ने।
o बायोइक्विभलेन्स परीक्षण (Bioequivalence and bioequivalent study): मुख्य जेनेरिक औषधिहरूका लागि बायोइक्विभलेन्स र बायोअभेलेबिलिटी परीक्षण अनिवार्य गर्ने, ताकि तिनीहरू ब्रान्ड-नाम औषधिहरू जत्तिकै प्रभावकारी छन् भनी सुनिश्चित गर्न सकियोस्।
o कडा दण्ड: गुणस्तर मापदण्डहरू पूरा गर्न असफल हुने कम्पनीहरूलाई भारी जरिवाना, ठेक्का रद्द गर्ने, र सार्वजनिक रूपमा कालोसूचीमा राख्ने जस्ता कडा दण्डहरू लगाउने।
• प्रतिक्रिया संयन्त्र स्थापना गर्ने: हाल अन्तिम प्रयोगकर्ताहरू (बिरामी र स्वास्थ्यकर्मीहरू) र नियामकहरूबीच कुनै सम्बन्ध छैन। एक सुधारिएको प्रणालीले डाक्टरहरू र नर्सहरूका लागि औषधिको गुणस्तरसम्बन्धी समस्याहरू बिना कुनै डर रिपोर्ट गर्न सजिलो र औपचारिक संयन्त्र बनाउनुपर्छ। यसले प्रत्येक स्वास्थ्यकर्मीलाई गुणस्तर निरीक्षकमा परिणत गर्नेछ।
• कम्पनीभित्र गुणस्तर सुनिश्चितता बढाउने: डाइक्लोफेनाक जेलको बिग्रेको बिर्कोको उदाहरणले कम्पनीको आफ्नै आन्तरिक क्युसी/क्युए विभागको असफलतालाई औंल्याउँछ। कम्पनीहरूले यी विभागहरूमा थप लगानी गर्नुपर्छ, ताकि तिनीहरू राम्ररी कर्मचारीयुक्त, राम्ररी प्रशिक्षित, र कुनै पनि कम गुणस्तरको उत्पादनलाई, चाहे त्यो जतिसुकै सानो त्रुटि होस्, बजारमा आउनबाट रोक्ने अधिकार राखून्।
अन्त्यमा, यो समस्याको समाधानका लागि सरकार, नियामक निकाय, औषधि उत्पादकहरू र स्वास्थ्यकर्मीहरू सबैले मिलेर काम गर्नुपर्छ। गुणस्तरमा सम्झौता गरेर सस्तो औषधि उपलब्ध गराउनुले अन्ततः बिरामीको स्वास्थ्यमाथि नै गम्भीर असर पार्न सक्छ। हामीले औषधिको उपलब्धता मात्र होइन, त्यसको प्रभावकारिता र गुणस्तरलाई पनि उत्तिकै महत्त्व दिनुपर्छ।
