फाइल फोटो : नर्स ,मनिषा शाही , परोपकार प्रसुती तथा स्त्रीरोग अस्पताल , थापाथली
नेपालका निजी अस्पतालहरूमा कार्यरत नर्सहरूले तलब वृद्धिको माग गर्दै सुरु गरेको आन्दोलन एक महिना नाघिसकेको छ। यो आन्दोलन राष्ट्रव्यापी रूपमा फैलिएको छ, जसमा पोखराको मणिपाल शिक्षण अस्पतालदेखि काठमाडौंका प्रमुख निजी स्वास्थ्य संस्थाहरूसम्मका नर्सहरूले भाग लिएका छन्। नेपाल नर्सिङ एसोसिएसनको नेतृत्वमा सञ्चालित यो आन्दोलनले निजी अस्पतालहरूले सरकारी नर्सहरूको जस्तै तलब (मासिक ३४,७३० रुपैयाँभन्दा बढी) नदिने र श्रम शोषण गर्ने विषयमा जोड दिएको छ। हालका दिनहरूमा पोखरामा तलब १५,००० देखि २०,००० रुपैयाँ मात्र पाउने नर्सहरूले हड्ताल गरेका छन्, जसले बिरामी सेवामा असर पुर्याएको छ। सरकारी स्तरमा १४ सदस्यीय समितिसमेत गठन भएको छ, तर नर्सहरूले १८ प्रतिशत वृद्धिको मागलाई १२.५ प्रतिशतमा झार्ने प्रयासलाई अस्वीकार गरेका छन्। यो आन्दोलनले नेपालको स्वास्थ्य प्रणालीमा नर्सहरूको महत्वलाई उजागर गरेको छ, जसले निजी क्षेत्रमा श्रमिक अधिकारको प्रश्न पनि उठाएको छ।
नेपालको स्वास्थ्य प्रणालीमा नर्सहरूको भूमिका अपरिहार्य छ। उनीहरूले बिरामीको दैनिक हेरचाहदेखि आपतकालीन सेवासम्मको जिम्मेवारी सम्हाल्छन्। ग्रामीण क्षेत्रका स्वास्थ्य चौकीहरूमा डाक्टरको अभावमा नर्सहरू नै प्राथमिक उपचारको मुख्य आधार बन्छन्, जसले मातृ तथा शिशु स्वास्थ्य, संक्रामक रोग नियन्त्रण र सामुदायिक स्वास्थ्य कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्छन्। स्वास्थ्य मन्त्रालयका अनुसार, नर्सहरूले बिरामीको मनोबल बढाउने, औषधि वितरण गर्ने र स्वास्थ्य शिक्षा दिने काम गर्छन्, जसले स्वास्थ्य सेवाको ८० प्रतिशतभन्दा बढी भाग सम्हाल्छन्। विशेष गरी कोभिड-१९ महामारीमा नर्सहरूको योगदानले उनीहरूलाई 'स्वास्थ्य सेनानी' को रूपमा स्थापित गरेको छ। तर, नेपालमा नर्सहरूको संख्या अपर्याप्त छ र उनीहरूको कार्यभार अत्यधिक छ, जसले सेवा गुणस्तरमा असर पारिरहेको छ।
-1761884489.jpeg)
लेखक: भरत हमाल
विश्व बजारमा नर्सहरूप्रति हुने सम्मान र कामको माग असाधारण छ। विश्व स्वास्थ्य संगठन (WHO) का अनुसार, विश्वमा २९ मिलियन नर्सहरू छन्, तर ४.५ मिलियन नर्सको अभाव छ। विकसित देशहरूमा नर्सहरूलाई 'स्वास्थ्य प्रणालीको मेरुदण्ड' मानिन्छ, जसले उनीहरूको योगदानलाई सम्मान गर्दै उच्च तलब, सुविधा र प्रशिक्षण प्रदान गर्छन्। अमेरिका, क्यानडा र युरोपेली देशहरूमा नर्सहरूको माग उच्च छ, जसले बैदेशिक रूपमा 'नर्सिङ नाउ' (Nursing Now) जस्ता अभियानहरू मार्फत उनीहरूको अधिकार र सम्मानको पक्षमा काम गरिरहेका छन्। नेपाल जस्ता विकासोन्मुख देशहरूबाट नर्सहरूको पलायनले यो मागलाई थप बढाएको छ, तर यसले स्रोत देशहरूलाई चुनौती दिएको छ।
विश्वका शीर्ष १० देशहरूमा नर्सहरूको तलब निकै आकर्षक छ, जसले नेपालसँग तुलना गर्दा ठूलो अन्तर देखाउँछ। यहाँ ती देशहरूको औसत वार्षिक तलब (USD मा) को सूची छ:
क्रमांक देश औसत तलब (USD/वर्ष)
१ स्विट्जरल्यान्ड १०७,४८७
२ लक्जमबर्ग ९८,७९९
३ डेनमार्क ८८,७८८
४ अमेरिका ८५,०००
५ अष्ट्रेलिया ८०,०००
६ क्यानडा ७५,०००
७ नर्वे ७२,०००
८ आयरल्यान्ड ६८,०००
९ बेलायत ६५,०००
१० जर्मनी ६०,०००
स्रोत : U.S. BLS - Registered Nurses & Royal College of Nursing - Pay Scales
यी तलबहरूले नर्सहरूको विशेषज्ञता, अनुभव र कार्यस्थल अनुसार फरक पर्छन्। नेपालमा भने नर्सहरूको औसत तलब २५,००० देखि ६०,००० NPR मासिक मात्र छ, जसले उनीहरूलाई विदेशतिर आकर्षित गरिरहेको छ।
नेपालबाट नर्सहरूको पलायन तीव्र रूपमा बढिरहेको छ। स्वास्थ्य मन्त्रालयका अनुसार, २००२ देखि मार्च २०२५ सम्ममा करिब ४५,४०० नर्सहरूले विदेश जान 'भेरिफिकेसन लेटर' लिएका छन्। नेपाल नर्सिङ काउन्सिल (NNC) बाट जारी हुने भेरिफिकेसन लेटर (Verification Letter) वा गुड स्ट्यान्डिङ सर्टिफिकेट (Good Standing Certificate) लिनुपर्छ। नेपाल नर्सिङ काउन्सिलका अनुसार, दर्ता भएका १००,००० नर्समध्ये १०-२० प्रतिशतले विदेश यात्रा गरेका छन् र थप ४०,००० ले कामको अवसर खोजिरहेका छन्। यो 'ब्रेन ड्रेन' ले नेपालको स्वास्थ्य प्रणालीलाई कमजोर बनाएको छ, किनकि युवा नर्सहरू अमेरिका, बेलायत र अष्ट्रेलियातिर आकर्षित छन्। यसले नैतिक प्रश्न पनि उठाएको छ, जसमा नर्सहरूले आफ्नो देशको सेवालाई छोडेर वैदेशिक अवसर रोज्नु पर्ने बाध्यता छ।
नर्सबिना स्वास्थ्य प्रणाली कसरी चल्न सक्छ? यो प्रश्नले नेपालको वास्तविकतालाई प्रतिबिम्बित गर्छ। नर्सहरूले बिरामीको ८० प्रतिशत हेरचाह गर्छन्, जसबिना अस्पतालहरू ठप्प हुन्छन्। ग्रामीण क्षेत्रमा डाक्टरहरूको अभावमा नर्सहरू नै सेवा वाहक हुन्, र उनीहरूको अनुपस्थितिमा महामारी नियन्त्रण, शल्यक्रिया सहयोग वा सामान्य उपचार असम्भव हुन्छ। डब्लुएचओका अनुसार, नर्सको अभावले स्वास्थ्य सेवाको ४० प्रतिशत घटाउँछ, जसले मृत्युदर बढाउँछ। नेपालमा यो आन्दोलनले नै प्रमाणित गरेको छ कि नर्सहरूको हड्तालले बिरामीहरू प्रभावित भएका छन्। नर्सबिना स्वास्थ्य प्रणाली कल्पना गर्न सकिँदैन; यो त मेरुदण्डबिना शरीर जस्तै हो।
नेपालमा वार्षिक नर्स उत्पादन र खपतमा ठूलो असन्तुलन छ। नेपालमा वार्षिक करिब ५,०००-६,००० नर्सहरू उत्पादन हुन्छन्, तर माग २०३१ सम्ममा ४३,००० नर्स चाहिने अनुमान छ, तर पलायनका कारण उत्पादनको ५० प्रतिशतभन्दा बढी खपत हुँदैन। यो असन्तुलनले स्वास्थ्य सेवालाई संकटमा पारेको छ।
हामीले नर्सहरूको तलब घण्टाको आधारमा निर्धारण गर्नुपर्छ। नेपालमा नर्सहरूको कार्यभार १२ घण्टासम्म पुग्छ, जसले थकान र त्रुटि बढाउँछ। घण्टाको आधारमा तलब (जस्तै ५००-१,००० NPR/घण्टा) ले उनीहरूको मेहनतलाई न्याय दिन्छ र अतिरिक्त कामको प्रोत्साहन गर्छ। यसले वैदेशिक पलायन रोक्न पनि मद्दत गर्छ। प्राविधिक जनशक्तिको सम्मान राष्ट्रले गर्न सक्नुपर्छ। नर्सहरू जस्ता स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई मात्र तलब नभई प्रशिक्षण, सुविधा र सामाजिक सम्मान दिनु पर्छ। सरकारले न्यूनतम तलब निर्देशिका कडाइका साथ लागू गर्नुपर्छ, जसले राष्ट्रिय स्वास्थ्य प्रणालीलाई मजबुत बनाउँछ।
निष्कर्षमा, नेपालको स्वास्थ्य प्रणाली नर्सबिना सम्भव छैन। उनीहरूको आन्दोलनले मात्र होइन, वैश्विक र राष्ट्रिय तथ्यांकहरूले पनि यो सत्य प्रमाणित गर्छन्। यदि हामीले नर्सहरूलाई सम्मान, उचित तलब र अवसर नदियौं भने, स्वास्थ्य सेवाको भविष्य संकटपूर्ण हुनेछ। राष्ट्रिय नीतिमा परिवर्तन ल्याएर नर्सहरूलाई कायम राख्नु पर्छ, अन्यथा हामी आफ्नै स्वास्थ्यको जड काट्न पुग्छौं। यो समय हो नर्सहरूलाई प्राथमिकता दिने।
