के तपाईंलाई राति सुत्दा निन्द्रा लाग्दैन?, उकुसमुकुस भए जस्तो हुन्छ? वा राति कम्तीमा सात घण्टा सुते पनि दिनमा प्रायः थकित हुनुहुन्छ?
कतिपयले निन्द्रा नलाग्नुलाई सामान्य रूपमा लिइरहेका हुन्छन्। तर राति निदाउन नसक्नु, बिहान चाँडो आँखा खुल्नु, सुत्दा श्वास फेर्न गाह्रो भए जस्तो हुन्छ भने स्लिप डिसअर्डर अर्थात् निद्रा विकार भएको हुन सक्छ।
स्लिप डिसअर्डरले समग्र स्वास्थ्य, सुरक्षा र जीवनको गुणस्तरलाई असर गर्छ। निद्राको कमीले सुरक्षित स्वास्थ्य समस्याहरूको जोखिम बढाउन सक्छ।
स्लिप डिसअर्डरका लक्षण
– काम, विद्यालय वा घरमा ध्यान केन्द्रित गर्न कठिनाइ
– निष्क्रिय हुँदा जस्तो, टेलिभिजन हेर्दा वा पढ्दा जागा रहन नसक्ने
– बिर्सिने या केही कुरा याद नै गर्न नसक्ने
– आफ्नो भावना नियन्त्रण गर्न कठिनाइ
– दैनिक काममा कठिनाइ
– दिनभरि अत्यधिक निद्रा लाग्नु
– श्वास फेर्न अप्ठ्यारो हुनु
– रिंगटा लाग्नु
– भोक अत्यधिक लाग्नु या भोक नै नलाग्नु
किन हुन्छ स्लिप डिसअर्डर?
– शारीरिक स्वास्थ्य समस्या जस्तो, अल्सर, आस्थामा वा अन्य कुनै रोग
– मनोवैज्ञानिक समस्या जस्तो, डिप्रेसन वा एन्जाइटी
– मद्यपान या धूमपान गर्ने बानी
– राति काम गर्ने बानी
– वंशाणुगत
– अन्य रोगको औषधिको असर
– उमेर (६५ वर्षभन्दा माथिका वृद्धहरूमध्ये धेरैलाई कुनै न कुनै प्रकारको निद्रा विकार हुन्छ।)
– अत्यधिक मात्रामा मोबाइल फोन या टिभी हेर्नाले
स्लिप डिसअर्डर लगभग ८० प्रकारका हुन्छन्। तीमध्ये मुख्य चारको बारेमा चर्चा गर्दा:
१. अनिद्रा अर्थात् इन्सोमेनिया
इन्सोमेनिया यस्तो अवस्था हो जसमा निदाउन वा रातभर सुत्न गाह्रो हुन्छ। यस्तो अवस्थामा निदाउन कठिन हुने, राति प्रायः उठ्ने र फेरि निदाउन समस्या हुने, बिहान धेरै चाँडो निद्रा खुल्ने जस्ता समस्या हुन्छन्। अनिन्द्राको कारण थकान बढ्ने, एकाग्र हुन नसक्ने, काममा वा ड्राइभिङ गर्दा दुर्घटना हुने जस्ता समस्या निम्तिन्छन्। अनिद्रा कति समयसम्म रहन्छ र कति पटक हुन्छ यकिन गर्न सकिँदैन। लगभग ५० प्रतिशत वयस्कहरूले कहिलेकाहीँ अनिद्राको अनुभव गर्छन् र १० जनामध्ये एक जना दीर्घकालीन अनिद्राबाट पीडित हुन्छन्।
अनिद्रा आफैं पनि हुन सक्छ। चिकित्सा वा मनोरोग अवस्थासँग सम्बन्धित पनि हुन सक्छ। अनिद्रा पनि दुई प्रकारको हुन्छ। छोटो अवधिको (तीव्र वा समायोजन अनिद्रा) वा लामो समयसम्म रहन सक्ने (दीर्घकालीन अनिद्रा)।
छोटो अवधिको अनिद्रा एक रातदेखि केही हप्तासम्म रहन सक्छ। अनिद्रा तब क्रोनिक (विकराल) बन्छ जब व्यक्तिलाई एक महिनासम्म हप्तामा कम्तीमा तीन रातसम्म अनिद्रा हुन्छ। छोटो अवधि वा तीव्र अनिद्रा जागिर गुमाउनु वा परिवर्तन हुनु, प्रियजनको मृत्यु, अन्य रोग, चर्काे प्रकाश, आवाज वा चरम तापक्रम जस्ता वातावरणीय कारणबाट हुन सक्छ।
तीन महिना वा त्योभन्दा लामो समयसम्म हप्तामा कम्तीमा तीन रात निन्द्रा लागेन भने त्यसलाई दीर्घकालीन अनिद्रा भनिन्छ। दीर्घकालीन अनिद्रा डिप्रेसन, तनाव र दुखाइ वा असुविधा जस्ता कारणबाट हुन सक्छ।
पुरानो अनिद्राको एक सामान्य कारण भावनात्मक प्रतिक्रिया पनि हो। निद्राको समस्याका बारेमा विचारहरू (जस्तै, ‘आज राति म निदाइन भने के हुन्छ?) र निद्रा समस्याको वरिपरि विकास गर्ने व्यवहारहरू (जस्तै, सुत्ने र ओछ्यानमा रमाउने) ले अनिद्रालाई लम्ब्याइदिन्छ।
२. निद्रामा श्वास फेर्न नसक्नु अर्थात् स्लिप एपनिया
स्लिप एपनिया भएको व्यक्तिलाई निद्रामा श्वास फेर्न असहज हुन्छ। उपचार नगरेको खण्ड स्लिप एपनिया भएका व्यक्तिहरूले निद्रामा बारम्बार श्वास फेर्न रोक्छन्।
स्लिप एपनिया दुई प्रकारका हुन्छन्, अब्सट्रक्टिभ स्लिप एपनिया र सेन्ट्रल स्लिप एपनिया।
अब्सट्रक्टिभ स्लिप एपनिया (ओएसए)
दुईमध्ये यो सामान्य समस्या हो। जब सुत्ने बेलामा घाँटीको पछाडिको नरम तन्तु खस्छ तब यो समस्या देखिन्छ।
ओएसएका लक्षणहरूमा घुर्ने, दिउँसो निद्रा नलाग्ने, थकान, निद्राको बेला बेचैनी र ध्यान केन्द्रित गर्न समस्या पर्न सक्छ।
सेन्ट्रल स्लिप एपनिया (सिएसए)
यसमा श्वास नली अवरुद्ध हुँदैन तर मस्तिष्कले शरीरलाई श्वास फेर्न बताउन असफल हुन्छ। यो केन्द्रीय स्नायु प्रणालीको कार्यसँग सम्बन्धित भएकोले यसलाई सेन्ट्रल एपनिया भनिन्छ। यो समस्या भएका मानिसहरूले हावाको लागि श्वास फेर्न सक्छन् तर प्रायः रातको समयमा निदाउन नसक्ने हुन्छन्।
३. रेस्टलेस लेग सिन्ड्रोम
रेस्टलेस लेग्स सिन्ड्रोम एक निद्रा विकार हो जुन सामान्यतया साँझमा हुन्छ। यसले निदाउन र सुत्न गाह्रो बनाउँछ। यो अवस्थामा खुट्टा सारिरहन मन लाग्ने हुन्छ। यो दिनको निद्रा, चिडचिडापन र एकाग्रताको समस्यासँग सम्बन्धित हुन्छ। प्रायजसो यो समस्या भएका व्यक्तिहरू असहज अनुभूतिलाई कम गर्न मद्दतको लागि वरिपरि हिँड्न र आफ्नो खुट्टा हल्लाउन चाहन्छन्। रेस्टलेस लेग्स सिन्ड्रोम, जसलाई विलिस (एकबोम रोग पनि भनिन्छ)।
४. नार्काेलेप्सी अर्थात् दिनको समयमा निद्रा लाग्ने अवस्था
दिनको समयमा अत्यधिक र अचानक निद्रा लाग्ने अवस्थालाई नार्काेलेप्सी भनिन्छ। यो एक न्युरोलोजिकल विकार हो जसले निद्रा र जागरणको नियन्त्रणमा असर गर्छ। नार्काेलेप्सी भएका व्यक्तिहरूले दिनको समयमा अत्यधिक निद्रा अनुभव गर्छन्। यस्ता अचानक निद्रा आक्रमणहरू कुनै पनि समयमा हुन सक्छ। नार्काेलेप्सी भएका केही बिरामीहरूले हाँसो वा अन्य भावनाहरूको साथ अचानक मांसपेसी कमजोरीको अनुभव गर्छन्।
नार्काेलेप्सी सामान्यतया १५ र २५ वर्षको बीचमा सुरु हुन्छ। धेरै अवस्थामा, नार्काेलेप्सी पत्ता लाग्दैन। त्यसैले उपचार गरिँदैन।
निद्रा विकारको उपचार कसरी गरिन्छ?
– परामर्श: केही निद्रा विशेषज्ञले संज्ञानात्मक व्यवहार थेरापी सिफारिस गर्छन्। यस्तो परामर्शले बिरामीलाई चुनौती र तनाव उत्पन्न गर्ने विचारहरू चिन्न र परिवर्तन गर्न मद्दत गर्छ।
– औषधि सेवन।
–तालिका बनाउने र सोही अनुसार सुत्ने।
–नियमित व्यायाम गर्ने।
–होहलला कम गर्ने।
– सुत्ने समयमा प्रकाश कम गर्ने।
– तापक्रमको व्यवस्थापन गर्ने।
– सकारात्मक सोच राख्ने।
– सुत्ने कोठामा टेलिभिजन नहेर्ने, नखाने र मोबाइल नचलाउने बानी लगाउने।
– घडी हेरेको हेर्यै गर्न छाड्ने।
– सकेसम्म दिउँसो नसुत्ने।
–धूमपान र मद्यपान सेवन नगर्ने।
– दिउँसो वा साँझमा सोडा र कफी जस्ता क्याफिनयुक्त पेयहरू नखाने।
– सुत्ने समयमा अनावश्यक सोच्ने, तनाव लिने बानी हटाउने।
– दैनिक काममा बाधा पुग्न थालेपछि अस्पताल जाने र डाक्टरले भनेअनुसार गर्ने।
-(एजेन्सीहरुको सहयोगमा)
