स्क्रिनिङ स्वास्थ्य क्षेत्रमा एक महत्वपूर्ण साधन हो, जसले जनसङ्ख्यामा रोगको प्रारम्भिक पहिचान गर्न मद्दत गर्दछ। यस लेखमा, स्क्रिनिङको परिभाषा, स्क्रिनिङ र निदान परीक्षणबीचको भिन्नता, स्क्रिनिङमा लिड टाइमको अवधारणा र राष्ट्रियस्तरमा स्क्रिनिङलाई कसरी प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयन गर्न सकिन्छ भन्ने विषयमा चर्चा गरिनेछ।
स्क्रिनिङ के हो?
स्क्रिनिङ भनेको कुनै समुदायमा स्वास्थ्य समस्या भएकाहरूलाई प्रारम्भिक चरणमै पहिचान गर्न गरिने प्रक्रिया हो। यो प्रक्रिया लक्षण नदेखिएका व्यक्तिहरूमा गरिन्छ। यसको मुख्य उद्देश्य भनेको रोगको प्रारम्भिक अवस्थामा पत्ता लगाइ समयमै उपचार गर्न मद्दत गर्नु हो।
उदाहरण:
• बच्चामा भिटामिन ‘ए’ को कमी पहिचान गर्न गरिने स्वास्थ्य जाँच।
• महिलाहरूमा पाठेघरको क्यान्सरको लागि गरिने पेप स्मियर परीक्षण।
स्क्रिनिङ र निदान परीक्षणबीचको भिन्नता
स्क्रिनिङ र निदान परीक्षण स्वास्थ्य क्षेत्रका दुई फरक उद्देश्य भएका उपकरणहरू हुन्। स्क्रिनिङ लक्षण नदेखिएका व्यक्तिहरूमा ठूलो जनसङ्ख्यामा गरिन्छ, जसले रोगको सम्भावित केस प्रारम्भिक रूपमा पत्ता लगाउन सहयोग गर्दछ। यसले रोगको प्रारम्भिक अवस्था पहिचान गरी उपचार सहज बनाउँछ। यता, निदान परीक्षण भने लक्षण देखिएका वा स्क्रिनिङमा शङ्कास्पद नतिजा देखिएका व्यक्तिहरूमा गरिन्छ, जसले रोगको पुष्टि र सही निदान गर्न मद्दत गर्दछ। स्क्रिनिङ तुलनात्मक रूपमा कम खर्चिलो र जनसङ्ख्यामा केन्द्रित छ भने निदान परीक्षण विशेष व्यक्तिहरूमा अधिक सटीकता र उच्च खर्चमा गरिन्छ।
लिड टाइमको अवधारणा
स्क्रिनिङमा लिड टाइम भन्नाले रोग पहिचानको समय र रोगका लक्षण देखिन थालेको समयको बीचको अन्तराललाई जनाउँछ।
• उदाहरण: यदि स्क्रिनिङबाट कुनै क्यान्सर पाँच वर्ष अघि पत्ता लाग्छ भने लिड टाइम पाँच वर्ष हो।
• महत्त्व:
o समयमै उपचार सुरु गर्न सकिन्छ।
o रोगको प्रगति रोक्न वा ढिलो गराउन मद्दत गर्दछ।
तर, लिड टाइम बायसको पनि ख्याल गर्नुपर्छ। केवल लिड टाइम बढाएर मात्र जीवनको गुणस्तर र आयु बढ्दैन, बरु रोगको उपचार प्रभावकारी छ कि छैन भन्ने कुरा महत्त्वपूर्ण हुन्छ।
राष्ट्रिय स्तरमा स्क्रिनिङ कार्यान्वयन गर्ने उपायहरू
१. सहज पहुँच:
ग्रामीण तथा दुर्गम क्षेत्रका नागरिकले समेत स्क्रिनिङ सेवामा पहुँच पाउनुपर्छ। मोबाइल हेल्थ क्लिनिक तथा स्थानीय स्वास्थ्य केन्द्रको भूमिका महत्त्वपूर्ण हुन सक्छ।
२. जनचेतना अभियान:
स्क्रिनिङको महत्त्वबारे जनतालाई सचेत बनाउन रेडियो, टेलिभिजन, सामाजिक सञ्जाल तथा स्थानीय कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नुपर्छ।
३. स्वास्थ्यकर्मीको तालिम:
स्क्रिनिङका लागि आवश्यक सीप भएका स्वास्थ्यकर्मी तयार गर्न तालिम सञ्चालन गर्नुपर्छ।
४. उपयुक्त लक्षित समूहको पहिचान:
उच्च जोखिममा रहेका व्यक्तिहरूलाई प्राथमिकतामा राखेर स्क्रिनिङ गर्नुपर्छ। उदाहरणका लागि, ४० वर्ष माथिका मानिसहरूमा उच्च रक्तचाप र मधुमेहको जाँच।
५. स्रोत र साधनको सुनिश्चितता:
स्क्रिनिङ उपकरण र परीक्षण सामग्रीको अभाव हुन नदिन बजेट व्यवस्थापन र स्रोत परिचालन आवश्यक छ।
६. स्क्रिनिङ कार्यक्रमको मूल्याङ्कन:
स्क्रिनिङ कार्यक्रम प्रभावकारी भएको छ कि छैन भन्ने मूल्याङ्कन गर्दै आवश्यक सुधार गर्नुपर्छ।
स्क्रिनिङले रोगको प्रारम्भिक पहिचान गर्न र जनस्वास्थ्य सुधार गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। यसको प्रभावकारी कार्यान्वयनका लागि राष्ट्रले सहजीकरण, स्रोत व्यवस्थापन, र जनचेतना अभिवृद्धि गर्नुपर्ने आवश्यकता छ। समयमै स्क्रिनिङ गरिएमा लाखौं मानिसको जीवन बचाउन र स्वास्थ्य सेवा खर्च घटाउन सकिन्छ।
