काठमाडौं- नेपालमा नसर्ने रोगहरूको दर तीव्र रूपमा बढिरहेको छ। विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ)का तथ्यांकअनुसार, नेपालमा मृत्यु हुने प्रमुख कारणहरू मध्ये मुटु रोग, मधुमेह, उच्च रक्तचाप, मोटोपनजस्ता जीवनशैलीसँग सम्बन्धित रोगहरू उच्च स्थानमा छन्। यी रोगहरू रोकथाम गर्न शारीरिक गतिविधि एक प्रभावकारी उपाय हो। तर, नेपालमा शारीरिक गतिविधि गर्ने संस्कृतिको कमी, शहरीकरणको बढ्दो प्रभाव तथा निष्क्रिय जीवनशैली प्रमुख समस्या बनेका छन्।
यस लेखमा नेपालमा शारीरिक गतिविधि प्रवर्द्धनको आवश्यकता, राष्ट्रिय शारीरिक फिटनेस दिवस मनाउनुपर्ने कारण र खेलकुद, शिक्षा तथा स्वास्थ्य मन्त्रालयको भूमिकाबारे विश्लेषण गरिनेछ।
१. नेपालमा शारीरिक गतिविधिको वर्तमान अवस्था
नेपालमा नसर्ने रोग को समस्या बढ्दै गएको छ। डब्लुएचओका अनुसार, नेपालमा कुल मृत्युमध्ये ६० प्रतिशत भन्दा बढी नसर्ने रोगका कारण हुन्छन्।
नेपाल स्टेप सर्वे २०२९का अनुसार,
• ५० प्रतिशत भन्दा बढी वयस्कहरू न्यून शारीरिक गतिविधि गर्ने समूहमा पर्छन्।
• मधुमेह तथा उच्च रक्तचापको समस्या शहरी क्षेत्रमा तीव्र रूपमा बढेको देखिन्छ, जसको प्रमुख कारण जीवनशैली नै हो।
नेपाल डेमोग्राफिक एन्ड हेल्थ सर्वे (एनडीएचएस) २०२२ का अनुसार,
• नेपाली वयस्कहरूको २५ प्रतिशत जनसंख्या बढी तौल (ओभरवेट) वा मोटोपनको समस्या बोकेको छ।
• बालबालिकामा मोटोपनको समस्या पनि बढ्दै गएको छ, जसले भविष्यमा गम्भीर स्वास्थ्य समस्या निम्त्याउने सम्भावना उच्च छ।
नेपाल सरकारको बजेटमा खेलकुद क्षेत्रमा विनियोजन हुने रकम कुल बजेटको १ प्रतिशत भन्दा कम रहेको पाइन्छ।
धेरै विद्यालयमा खेल मैदान नै छैन। मोबाइल, कम्प्युटर, टेलिभिजन जस्ता डिजिटल उपकरणहरूको प्रयोग वृद्धिसँगै बालबालिकादेखि वयस्कसम्म शारीरिक रूपमा निष्क्रिय बन्दै गएका छन्।
२. शारीरिक गतिविधिको फाइदा र यसको आवश्यकता
२.१. स्वास्थ्यका लागि लाभदायक
नियमित शारीरिक गतिविधिले
• मुटु रोग, मधुमेह, उच्च रक्तचाप, मोटोपन जस्ता रोगहरू रोकथाम गर्छ।
• मानसिक स्वास्थ्य (डिप्रेसन, तनाव, चिन्ता) कम गर्न सहयोग गर्छ।
अमेरिकन हार्ट एसोसिएसन (एएचए)का अनुसार,
• नियमित व्यायाम गर्ने व्यक्तिमा मुटु रोगको जोखिम ५० प्रतिशतसम्म घट्छ।
• मधुमेह रोगीले दैनिक ३० मिनेट शारीरिक गतिविधि गर्दा रक्तचाप नियन्त्रण गर्न मद्दत पुग्छ।
डब्लुएचओका अनुसार,
• शारीरिक गतिविधिले तनाव व्यवस्थापनमा सहयोग गर्छ, जसले मानसिक स्वास्थ्य सुधार गर्छ।
२.२. स्वास्थ्य खर्च कम गर्न मद्दत गर्छ
नेपालमा स्वास्थ्य सेवामा सरकार र नागरिकले खर्च गर्ने रकममध्ये ठूलो हिस्सा नसर्ने रोगहरूको उपचारमा जान्छ।
अध्ययनअनुसार, यदि कुनै राष्ट्रका नागरिकहरूको शारीरिक गतिविधि दर १० प्रतिशतले वृद्धि गरियो भने स्वास्थ्य खर्च ५ प्रतिशतले घट्छ।
२.३. उत्पादकत्व बढाउँछ र अर्थतन्त्रलाई फाइदा गर्छ
स्वस्थ नागरिकहरूले काम गर्ने क्षमता उच्च राख्छन्, जसले समग्र आर्थिक वृद्धिमा योगदान गर्छ।
जर्मनीमा गरिएको एक अध्ययनअनुसार,
• नियमित शारीरिक गतिविधि गर्ने कर्मचारीहरूमा अनुपस्थित हुने दर ३० प्रतिशत कम हुन्छ।
२.४. युवा पुस्तालाई स्वस्थ बनाउन मद्दत गर्छ
खेलकुद कार्यक्रमहरूले
• युवा पुस्तालाई अनुशासित, स्वस्थ, र आत्मनिर्भर बनाउँछ।
• अपराध र लागुऔषध दुव्र्यसन न्यूनीकरण गर्न खेलकुद प्रभावकारी माध्यम बन्न सक्छ।
३. नेपालमा राष्ट्रिय शारीरिक फिटनेस दिवस किन मनाउनुपर्छ?
नेपालमा विभिन्न दिवसहरू मनाइए पनि शारीरिक फिटनेस दिवस मनाउने चलन छैन। तर, यसलाई राष्ट्रिय रूपमा मनाउनु आवश्यक छ, किनभने यसले नागरिकहरूलाई शारीरिक गतिविधि गर्न प्रेरित गर्छ।
• सरकार, समुदाय, विद्यालय, र संस्थाहरूले स्वास्थ्यप्रद गतिविधि गर्न प्रोत्साहित गर्छन्।
• खेलकुद र व्यायामका फाइदाबारे जनचेतना फैलाउन मद्दत पुग्छ।
३.१. भविष्यका सन्ततिका लागि दूरगामी प्रभाव
• शारीरिक गतिविधिमा लगानी गर्नु भनेको भावी पुस्तालाई स्वस्थ बनाउनु हो।
आज हामीले लिएको निर्णयले हाम्रो सन्ततिहरूलाई रोगमुक्त, सशक्त र सक्षम नागरिक बनाउन मद्दत गर्छ।
• यदि अहिले नै ध्यान दिइएन भने, भविष्यका सन्तानहरू अझ धेरै रोगग्रस्त जीवन जिउन बाध्य हुनेछन्।
३.२. विश्वका अन्य मुलुकमा शारीरिक फिटनेस दिवस
चीन
• ‘नेशनल फिटनेस डे’ २००९ देखि मनाइन्छ, जहाँ लाखौं नागरिक सहभागी हुन्छन्।
अमेरिका
• ‘नेशनल फिजिकल फिटनेस एन्ड स्पोर्ट्स मन्थ’ मनाइन्छ।
भारत
• ‘नेशनल फिटनेस डे’ मनाइन्छ, जसले खेलकुद र शारीरिक फिटनेस प्रवर्द्धन गर्छ।
नेपालले पनि आफ्नै ‘नेशनल फिजिकल फिटनेस एन्ड स्पोर्ट्स मन्थ’ मनाएमा:
• सरकारी तथा निजी कार्यालयमा व्यायाम संस्कृति विकास गर्न सकिन्छ।
• विद्यालयहरूमा खेलकुद र शारीरिक शिक्षा सशक्त बनाउन मद्दत पुग्छ।
• खेलकुद क्षेत्रमा लगानी बढाउन प्रेरणा मिल्छ।
४. सरकारका तीन प्रमुख मन्त्रालयको भूमिका
नेपाल सरकारले खेलकुद मन्त्रालय, शिक्षा मन्त्रालय, र स्वास्थ्य मन्त्रालयबीच समन्वय गरी शारीरिक फिटनेसलाई प्रवर्द्धन गर्न आवश्यक छ।
खेलकुद मन्त्रालय
• खेल पूर्वाधार निर्माण गर्न प्राथमिकता दिनुपर्छ।
शिक्षा मन्त्रालय
• विद्यालयहरूमा शारीरिक शिक्षा अनिवार्य गर्नुपर्छ।
स्वास्थ्य मन्त्रालय
• नागरिकहरूलाई स्वस्थ जीवनशैली अपनाउन प्रेरित गर्ने कार्यक्रम ल्याउनुपर्छ।
५. निष्कर्ष
नेपालमा शारीरिक गतिविधिको दर घट्दै जानु गम्भीर चिन्ताको विषय हो। निष्क्रिय जीवनशैलीले नसर्ने रोगहरूको दर बढाइरहेको छ, जसले स्वास्थ्य, अर्थतन्त्र, र सामाजिक जीवनमा असर पारिरहेको छ।
• राष्ट्रिय शारीरिक फिटनेस दिवस मनाउनुपर्छ।
• खेलकुद, शिक्षा, र स्वास्थ्य मन्त्रालयले एकसाथ काम गर्नुपर्छ।
• नेपालमा स्वस्थ जीवनशैली प्रवर्द्धन गर्न ठोस नीति निर्माण गर्नुपर्छ।
आज हामीले लिएको सही निर्णयले हाम्रो भावी पुस्तालाई स्वस्थ र सशक्त बनाउनेछ। शारीरिक गतिविधिमा लगानी गर्नु भनेको समृद्ध नेपालको आधार तयार गर्नु हो।
