शान्तीदेवी शाहीले दोस्रो सन्तान लेकमा गएका बखत जन्माइन्। उनलाई स्वास्थ्य संस्थामा सुत्केरी हुनुपर्छ भन्ने थाहा नभएको पनि होइन।
‘लेकबेसी नगरी खान पुग्दैन। निकै गाह्रो भयो। पहिलो सन्तान भएपछि महिनावारी नभइ पुनः गर्भवति भएछु। थाहै भएन,’ उनले भनिन्।
उनी आफैं महिला स्वास्थ्य स्वयंसेविका हुन्। पहिलो सन्तानलाई उनले घरमै जन्म दिइन्। जेठी छोरीलाई टिटि खोपसमेत लगाउन नपाएको उनले सम्झिन्।
‘स्वास्थ्य संस्थामा जानुपर्ने थाहा भएर के गर्नु त्यहाँ पुग्नै ४–५ घण्टा लाग्थ्यो। अनि थाहा भएर पनि जोखिम मोलेरै घरमा सुत्केरी हुनुपर्यो,’ उनले भनिन्।
आजभन्दा २३ वर्ष अघि अहिले जस्तो बर्थिङ सेन्टर पनि थिएनन्। स्वास्थ्य संस्था पनि निकै टाढा–टाढा।
शान्तीदेवी र उनका छिमेकी दिदिबहिनी सबैले घर, लेक र खेतमै सन्तान जन्माए।
घर बाहिर काम गर्ने महिलालाई घरका कामबाट पनि फुर्सद हुँदैन। भौगौलिक रुपमा विकट ठाउँमा बस्ने महिलाको कडा परिश्रम गर्नुपर्छ। जिम्मेवारी धेरै हुन्छ।
गर्मीमा लेक चढ्ने र चिसोमा बेसी झर्ने हिमाली जनजीवनकी एक पात्र हुन् शान्तीदेवी।
सन्तान जन्माउने समयमा श्रीमानसँग लेक गएकी थिइन्। त्यही सुत्केरी व्यथा लाग्यो। तुरुन्तै बेसी झर्ने सम्भावना पनि थिएन। सहयोगका लागि श्रीमान् बाहेक अरुको विकल्प पनि थिएन।
सुत्करी र महिनावारी भएका महिलालाई पुरुषले छुन हुँदैन भन्ने अन्धविश्वास छ।
शान्तीदेवी र उनका परिवार पनि यही अन्धविश्वासको जञ्जालभित्र जकडिएको छ, अहिले पनि। आजभन्दा २२ वर्ष अघि शान्तीदेवीलाई व्यथाले च्याप्दा उनका श्रीमान् साथमा थिए तर छोएनन्।
शान्तीदेवी भन्छिन्, ‘नछोएर भयो त? मर्न दिनु भएन। अर्को मान्छे पनि थिएन नि सहयोग गर्न। मलाई निकै गाह्रो भयो। खाँबो समाएर बल लगाएँ।’
शान्तीदेवी घरको काम सकेपछि फुर्सद निकालेर गाउँका दिदिबहिनीलाई सिकाउँछिन्, ‘सुत्केरी हुन स्वास्थ्य संस्था जानुपर्छ, नियमित गर्भ जाँच गराउनुपर्छ, बालबच्चालाई पूर्ण खोप दिनुपर्छ, सुनौला हजार दिनको पालना गर्नुपर्छ।’
तर, भौगोलिक विकटता र स्वास्थ्य संस्थाको दूरी र स्वास्थ्यकर्मीको अभावका कारण थाहा पाएर पनि सेवा लिनबाट बञ्चित हुनुुपर्ने अवस्थाको उदाहरण हुन् महिला स्वास्थ्य स्वयंसेविका शान्तीदेवी।
जनचेतना फैलाएपनि आफैँले पनि त्यसको पालना गर्न सक्ने अवस्था छैनन्।
महिनावारी हुँदा आराम गर्ने, सरसफाई गर्नेदेखि आफूले, बालबालिकालाई पोषिलो खानेकुरा खुवाउने खाने कुरा भनेजस्तो सजिलो छैन।
सिमित अन्न उत्पादन, कामले थिचेको दैनिकीले शान्तीदेवी मात्र होइन त्यहाँका हरेक महिलालाई गाँजेको छ।
उनले महिला स्वास्थ्य स्वयंसेविका भएर काम गर्दा अनुभव सुनाउँदै गर्दा जुम्ला र त्यस्तै भौगौलिक विकट ठाउँमा रहेका आफू जस्तै महिलाको भावना पोख्दै थिइन्।
२०५२ सालमा बुवाको प्रेरणाले महिला स्वास्थ्य स्वयम्सेविका बनेकी शान्तीदेवीलाई पहिले महिला स्वास्थ्य र प्रजननबारे जानकारी थिएन।
पाँच कक्षा पढेकी उनले महिला स्वास्थ्य स्वयम्सेविका भएपछि तालिम लिएपछि स्वास्थ्यको महत्वबारे बुझेको बताउँछिन्।
२०६० सालमा तीन घण्टाको दूरीमा वर्थिङ सेन्टर बनेको थियो। शान्तीदेवीले कान्छी छोरीलाई त्यहीँ जन्म दिइन्।
२०५२ सालदेखि जानेसिकेको कुरा उनले झण्डै एक दशकपछि अनुभव गर्न पाएकी थिइन्।
संघीयतापछि तालिम नपाएपछि स्वास्थ्य सेवाबारे पछिल्ला जानकारी पाउन छाडेको उनको दुखेसो छ।
उनी भन्छिन्, ‘संघीयतापछि त झन् दुःख छ हामीलाई। गतवर्ष भिटामिन ए खुवाएको पैसा नै दिएनन्। संघबाट पैसा आएन भने। तालिम हुनै छोड्यो। नयाँ कुरा केही थाहा छैन।’
गैरसरकारी संस्थाका कारण पनि अहिले आमा समूह, महिला भेला गर्न गाह्रो छ उनलाई।
गाउँमा पसेका गैर सरकारी संस्थाले महिलालाई खाजाभत्ता दिएर समूह बैठक गर्ने बानी बसालेपछि अहिले भेला गर्न पैसा नहुँदा समस्या परेको हो।
‘एनजिओ त गाउँ छोडेर गए। बानी पनि बिगारे,’ उनले भनिन, ‘अहिले केही बैठक गर्न परे हामीसँग खाजा खुवाउने पैसा नि हुन्न। भेला गर्नै गाह्रो छ।’
नियमित तालिम, रोगबारे जानकारी, स्वास्थ्य सेवाका संरचनामा भएका पछिल्ला परिवर्तन बारे थाहा पाए गाउँमा सोध्नेलाई जानकारी दिन सकिने उनको बुझाइ छ।
