नेपालको सन्दर्भमा क्लिनिकल फार्मासिस्ट भन्ने शब्द अझै नयाँ छ,क्लिनिकल फार्मेसी सेवा भन्नाले उपचार सेवा उपलब्ध गराउने क्रममा औषधि संग सम्बन्धित बिषय मा बिरामी तथा मेडिकल पेशा मा सम्मेलित भएका स्वास्थ्यकर्मीहरु लाई क्लिनिकल फर्मासिस्ट बाट दिइने सुरक्षित,प्रभावकारी तथा गुर्णस्तरीय सेवा लाई बुझिन्छ | क्लिनिकल फर्मासिस्ट भन्नाले क्लिनिकल फार्मेसी मा वा फार्मासिउटिकल क्यर वा फार्मेसी प्रयाक्कटिस मा स्नातकोतर अथवा डाक्टर अफ फार्मेसी गरि नेपाल फार्मेसी परिषद मा दर्ता भएको ब्यक्ति लाई बुझिन्छ।
क्लिनिकल फार्मेसी एक अस्पताल क्षेत्र भित्र फार्मासिस्ट द्वारा प्रदर्शन गरिने एक विशेष कार्य हो जस्ले प्रत्येक बिरामीले सबैभन्दा उपयुक्त प्रमाण-आधारित उपचार प्राप्त गरेको सुनिश्चित गर्न मद्दत गर्न बिरामीको औषधि उपचारको मूल्याङ्कन गर्छ।क्लिनिकल फार्मेसी सुरक्षित, उपयुक्त र लागत-प्रभावी तर्कसंगत औषधि थेरापीलाई प्रवर्द्धन गर्ने प्रयासमा फार्मासिस्टहरूले प्रदान गर्ने सेवाहरू मध्ये एक हो।
इतिहास र वर्तमान सन्दर्भ
नेपालमा सन् १९५६ मा सन्तभवन अस्पताल (अहिले पाटन अस्पताल) मा अस्पतालको फार्मेसी सेवा सुरु भएको थियो। हालै केही निजी अस्पतालले क्लिनिकल फार्मेसी सेवा सुरु गरेका छन् तर क्लिनिकल फार्मासिस्टको संख्या भने न्यून छ। हाल फार्मासिस्टहरू मुख्य रूपमा खरिद, वितरण र स्टोर व्यवस्थापनमा केन्द्रित छन्। नेपाल मा चिकित्सकहरूले स्वेच्छाले क्लिनिकल फार्मेसी सेवा लाई कमै प्रोत्साहित गर्छन्।
अस्पतालको फार्मेसीमा काम गर्ने फार्मासिस्टहरूले क्लिनिकल फार्मेसी सेवाहरू पनि प्रदान गर्ने अपेक्षा गरिएको देखिन्छ। यद्यपि, योग्यता र विशेषज्ञताको अभावमा, तिनीहरू आफ्नो कार्यस्थलमा उपयुक्त क्लिनिकल फार्मेसी सेवाहरू प्रदान गर्न असमर्थ छन्।क्लिनिकल फार्मासिस्टहरू ले स्वास्थ्य सेवा सेटिङहरूमा बिरामीहरूको लागि व्यापक औषधि व्यवस्थापन र सम्बन्धित हेरचाह प्रदान गर्छन्। क्लिनिकल फार्मासिस्टले चिकित्सकहरू, अन्य स्वास्थ्यकर्मीहरू सँग प्रत्यक्ष रूपमा काम गर्दछ, र बिरामीहरूका लागि सिफारिस गरिएका औषधिहरूले उत्तम सम्भावित स्वास्थ्य परिणामहरूमा योगदान पुर्यािउँछन् भनेर सुनिश्चित गर्न बिरामीहरूसँग अन्तरक्रिया गर्दछ। नेपालमा क्लिनिकल फार्मेसीको अवधारणा सरकारी वा निजी क्षेत्रहरूमा पेशाको सम्भावनाहरू प्रदान गर्दै मान्यता प्राप्त गर्दैछ।
मास्टर इन क्लिनिकल फार्मेसी वा डाक्टर अफ फार्मेसीहरूले प्राय अस्पताल फार्मेसीहरूमा प्रबन्धक वा संकायको रूपमा काम गर्छन्, कम पारिश्रमिकको कारणले क्लिनिकल फार्मासिस्टको रूपमा विरलै अभ्यास गर्छन्। यसले धेरैलाई विदेशमा वा गैर-चिकित्सकीय क्षेत्रहरूमा राम्रो तिर्ने कामहरू खोज्न प्रेरित गर्छ। क्लिनिकल फार्मासिस्टहरूले स्वास्थ्यकर्मीहरू सँग सहकार्य गर्छन्, बिरामीहरूको मूल्याङ्कन गर्छन्, ड्रग थेरापी प्रतिक्रियाहरू निगरानी गर्छन्, औषधि जानकारी प्रदान गर्छन्, र चिकित्सकीय सुझावहरू बनाउँछन्।
सरकारको नीति
हालसम्म नेपाल फार्मेसी काउन्सिलले क्लिनिकल फार्मासिस्ट (फार्मेसी मा बिशेषग्यता)को दर्ता प्रक्रिया र लाइसेन्स परीक्षा सुरु गरेको छैन। २०७२ सालमा स्वास्थ्य तथा जनसङ्ख्या मन्त्रालयले बनाएको ‘अस्पताल फार्मेसी निर्देशिका २०७२’ ले ५१–१०० शैयाका अस्पतालहरूमा क्लिनिकल फार्मासिस्ट हुनुपर्ने सुझाव दिएको थियो तर पनि सरकार ले दरबन्दी सिर्जना नगर्दा लागु हुन सकेको छैन । एक क्लिनिकल फार्मासिस्टले क्लिनिकल फार्मेसी सेवाहरू प्रदान गर्नु आशाको किरण जस्तो देखिन्छ।
प्रमुख क्लिनिकल फार्मेसी सेवाहरु
• प्रिस्क्रिप्सन समीक्षा
• औषधि मेलमिलाप
• औषधि परामर्श र औषधि जानकारी
• औषधि अन्तरक्रिया समीक्षा
• केमोथेरापी ड्रग मिक्सिङ, नियम, सम्भावित प्रतिकूल प्रभाव र सावधानीहरूको पर्यवेक्षण
• प्रतिकूल औषधि प्रतिक्रिया रोकथाम र निगरानी
• एन्टिकोगुलेन्ट थेरापी व्यवस्थापन
• रोगीलाई (मृगौला, कलेजो) अनुकूल औषधि व्यवस्था
• एन्टिमाइक्रोबियल स्टेवार्डशिप
• डिस्चार्ज औषधि मेलमिलाप
• महत्वपूर्ण हेरचाह सेवा
• चिकित्सीय औषधि अनुगमन
नेपालका अस्पतालहरूमा क्लिनिकल फार्मेसी सेवाहरू लागू गर्न सम्बन्धित प्रमुख चासोहरू मध्ये एक सरकारद्वारा प्राथमिकता नदिनु नै हो तर, नेपालका केही गैर-सरकारी अस्पतालहरूले मात्र क्लिनिकल फार्मेसी सेवाहरू लागू गरेका छन्। तर, नेपालको हरेक सरकारी र निजी अस्पतालमा क्लिनिकल फार्मेसी सेवाको कार्यान्वयनमा सम्भावित चुनौतीहरू छन्। यी कारकहरू फार्मेसी नीति, फार्मासिस्ट र अन्य स्वास्थ्यकर्मीहरू र अस्पताल व्यवस्थापन संग सम्बन्धित कारक तत्तोहरुले सेवा लाई चुनौती पूर्ण बनाउने गरेको छ । नेपालमा क्लिनिकल फार्मेसी अन्योलमा पर्नुको पछाडि धेरै कारणहरू छन्: उद्योग उन्मुख स्नातक फार्मेसी शिक्षा, स्थापित अस्पताल फार्मेसीहरूको अभाव, र अस्पताल प्रशासन र सरकारद्वारा फार्मासिस्टहरूको अपरिभाषित भूमिका र जिम्मेवारीहरू।
निष्कर्ष
नेपाल सरकारले क्लिनिकल फार्मेसी सेवालाई दिएको मान्यताले स्वास्थ्य सेवामा यसको सम्भावनालाई उजागर गरेको छ। यद्यपि, फार्मासिस्टहरूलाई बिरामी हेरचाह भूमिकाहरूमा प्रस्तुत गर्न छोडेर फार्मेसी शिक्षा औषधि उद्योग-केन्द्रित छ, क्लिनिकल फार्मेसीलाई अगाडि बढाउनको लागि, शैक्षिक संस्थानहरूले सान्दर्भिक सीपहरू प्रदान गर्न साथै क्लिनिकल प्रयोगात्मक प्रशिक्षण प्रदान गरि आफ्नो क्षमता बढाउनुपर्छ। अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य र खोज तथा अनुसन्धान कार्यलाई मान्यता दिई नेपालमा क्लिनिकल फार्मेसी शिक्षा र सेवाहरूलाई अझ सुधार गर्न सक्छ।
(फार्मेसी निरीक्षक शाही भेरी अस्पताल नेपालगंजका मेडिकल स्टोर तथा अस्पताल फार्मेसी प्रमुख हुन्)
