नेपालको कर्णाली प्रदेश आर्थिक, सामाजिक र स्वास्थ्यक्षेत्रमा पछाडि परेको क्षेत्र हो। यहाँका नागरिकहरूलाई प्राथमिक स्वास्थ्य सेवा अझै पनि पूर्ण रूपमा उपलब्ध हुन सकेको छैन। यस समस्यालाई समाधान गर्ने उद्देश्यले सन् २०६८ सालमा संसदीय अधिनियम मार्फत कर्णाली स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठान (Karnali Academy of Health Sciences - KAHS) को स्थापना गरिएको हो। यस प्रतिष्ठानको मुख्य लक्ष्य कर्णाली क्षेत्रमा गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवा प्रदान गर्ने, स्थानीय स्तरमा स्वास्थ्यकर्मीहरू तयार गर्ने र स्वास्थ्य सम्बन्धी अनुसन्धानलाई बढावा दिने रहेको छ।
तर, स्थापनादेखि नै यस संस्थाले विभिन्न चुनौतीहरू सामना गरिरहेको छ। कर्णालीको भौगोलिक दुर्गमता, रोगीको अपर्याप्त संख्या, अनुभवी तथा कुशल नेतृत्वको अभाव, शिक्षकहरूको कमी, र आवश्यक पूर्वाधारको अभावले गर्दा यो प्रतिष्ठान अहिलेसम्म पनि संक्रमणकालीन अवस्थामा छ। यसले न केवल शैक्षिक गुणस्तरमा असर पारेको छ, बरु स्थानीय जनताको विश्वास पनि पूर्ण रुपमा आर्जन गरेको छैन। यसैले, यस लेखमा कर्णाली स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानको अतीतको इतिहास, वर्तमान अवस्था र भविष्यमा यसले अपनाउनुपर्ने रणनीतिहरूको विश्लेषण प्रस्तुत गरिएको छ।
अतीत (स्थापनाको पृष्ठभूमि र प्रारम्भिक चुनौतीहरू)
कर्णाली स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानको स्थापना नेपालको स्वास्थ्य शिक्षा र सेवाको इतिहासमा एक महत्त्वपूर्ण घटना हो। यसको स्थापना गर्दा मुख्य उद्देश्य कर्णाली जस्तो पछाडिएको क्षेत्रमा स्वास्थ्य सेवाको पहुँच बढाउने, स्थानीय स्तरमा डाक्टर, नर्स, र स्वास्थ्यकर्मीहरू तयार गर्ने र स्वास्थ्य अनुसन्धानलाई प्रोत्साहन दिने रहेको थियो। तर, स्थापनाको प्रारम्भिक चरणदेखि नै यसले धेरै समस्याहरू सामना गर्न पर्यो।
प्रारम्भिक चुनौतीहरू मध्ये सबैभन्दा ठूलो समस्या अनुभवी तथा कुशल नेतृत्वको अभाव रहेको थियो। यसको मुख्य कारण सहप्राध्यापक नै उपकुलपती बन्न पाउने, राजनीतिक हस्तक्षेप, मेडिकल कलेज अनुभवहीन प्रशासन, र दूरदर्शिताको अभावले गर्दा संस्थानको विकास योजना सही ढंगबाट कार्यान्वयन हुन सकेन। यसले गर्दा शैक्षिक पाठ्यक्रमहरू समयमै सुरु गर्न गाह्रो भयो, र विद्यार्थीहरूले आवश्यक प्रायोगिक ज्ञान पाउन असमर्थ बने।
अर्को प्रमुख समस्या आर्थिक अभाव रहेको थियो। केन्द्र सरकारले प्रतिष्ठानलाई पर्याप्त बजेट उपलब्ध गराउन नसकेपछि, आधारभूत संरचना जस्तै अस्पताल, प्रयोगशाला, पुस्तकालय, र छात्रावासहरूको विकासमा ढिलाइ भयो। यसले गर्दा विद्यार्थीहरू र शिक्षकहरू दुबैको मनोबलमा नकारात्मक असर पर्यो।
शिक्षकहरूको अभाव पनि एउटा प्रमुख समस्या बन्यो। कर्णाली क्षेत्रको दुर्गमता र सुविधाको अभावले गर्दा अनुभवी डाक्टर र प्राध्यापकहरू यहाँ काम गर्न आउन अनिच्छुक रहे। यसले गर्दा विद्यार्थीहरूलाई गुणस्तरीय शिक्षा दिन गाह्रो भयो, र प्रतिष्ठानको प्रतिष्ठामा नकारात्मक असर पर्यो।
वर्तमान अवस्था (संक्रमणकालीन चुनौतीहरू र प्रगति)
हाल कर्णाली स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानले विभिन्न चुनौतीहरू बाबाजुद पनि केही प्रगति गरेको छ। यसले नर्सिंग, जनस्वास्थ्य, एम.बि. बि.एस. तथा फार्मेसी जस्ता कोर्सहरू सञ्चालन गरिरहेको छ। तर, नेपाल मेडिकल काउन्सिल (NMC) ले तोकेका मापदण्डहरू पूरा गर्न अहिलेसम्म पनि गाह्रो भइरहेको छ। यसको प्रमुख कारण रोगीको कम संख्या, शिक्षकहरूको अभाव, र प्रयोगशाला कमी, पुस्तकालय कमी जस्ता आधारभूत सुविधाहरूको कमी हो।
रोगीको कम संख्याले विद्यार्थीहरूलाई व्यावहारिक प्रशिक्षण दिन गाह्रो बनाएको छ। धेरै बिरामीहरूले KAHS को अस्पतालभन्दा अन्य सुभिधा सम्पन्न अस्पताल वा काठमाडौंका प्रतिष्ठानहरूमा उपचार गर्न जाने गरेका छन्। यसले गर्दा विद्यार्थीहरूले पर्याप्त क्लिनिकल अनुभव पाउन असमर्थ बनेका छन्।
प्रशासनिक स्तरमा पनि धेरै समस्याहरू छन्। कर्मचारीहरू समयमै तलब नपाउने, बढुवाको अवसर नहुने, र कामको बोझ बढी हुने समस्याले गर्दा संस्थानको कार्यक्षमतामा असर पर्दैछ। यसबाहेक, खरिद प्रक्रियामा भ्रष्टाचारको आरोपले संस्थानको प्रतिष्ठामा धक्का लागेको छ।
तर, यसबीचमा केही सकारात्मक पक्षहरू पनि छन्। अनुभबी तथा प्राध्यपक सह- प्राध्यपक तहका डाक्टरहरु ल्याउन नसकिए पनि हालसालै केही युवा डाक्टरहरूले कर्णालीमा काम गर्ने इच्छा जनाएका छन्, जसले गर्दा भविष्यमा शिक्षकको अभाव केही हदसम्म कम हुने आशा बनेको छ। त्यस्तै, प्रदेश सरकारले पनि यस संस्थानलाई सहयोग गर्ने घोषणा गरेको छ, जसले गर्दा आर्थिक अभाव केही न्यून हुने सम्भावना छ।
भविष्यको योजना र सुधारका उपायहरू
कर्णाली स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानले यदि सही रणनीति अवलम्बन गर्न सक्यो भने, यो न केवल कर्णालीको स्वास्थ्य सेवामा ठूलो योगदान दिन सक्छ, यसले नेपालको एक प्रमुख चिकित्सा शिक्षण संस्थानको रूपमा पनि विकसित हुन सक्छ। यसका लागि निम्न उपायहरू अपनाउन आवश्यक छन्।
सबैभन्दा पहिले, संस्थानको नेतृत्व सुधार गर्नुपर्छ। प्राध्यपक तहको स्वस्थ्यको कुनै पनि बिधमा योग्य र अनुभवी व्यक्तिहरूलाई उपकुलपती जस्तो उच्च प्रशासनिक पदमा नियुक्त गरेमा संस्थानको दिशा निर्धारण सही हुन सक्छ। राजनीतिक हस्तक्षेपलाई न्यूनीकरण गरेर, पारदर्शिता र जवाफदेहिता बढाउनुपर्छ।
दोस्रो, आर्थिक स्रोत बढाउनुपर्छ। केन्द्र र प्रदेश सरकारले संयुक्त रूपमा यस संस्थानलाई विशेष बजेट उपलब्ध गराउनुपर्छ। यसबाहेक, अन्तर्राष्ट्रिय सहयोगी संस्थाहरूसँग सम्झौता गरेर पनि आर्थिक सहयोग लिन सकिन्छ।
तेस्रो, शिक्षकहरू आकर्षित गर्न विशेष प्रोत्साहन दिनुपर्छ। कर्णाली जस्तो दुर्गम क्षेत्रमा काम गर्न आउने डाक्टर र प्राध्यापकहरूलाई आवास, यातायात, र आर्थिक सुविधा उपलब्ध गराउनुपर्छ। त्यस्तै, स्थानीय युवाहरूलाई छात्रवृत्ति दिएर पढाएर फिर्ता ल्याउने प्रणाली विकास गर्नुपर्छ।
चौथो, स्वास्थ्य सेवालाई विस्तार गर्नुपर्छ। जिल्ल स्वास्थ्य बिस्तार गरी १३ वटा नै जिल्लमा लक्ष्यित मोबाइल क्लिनिक, टेलीमेडिसिन, र सामुदायिक स्वास्थ्य कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरेर स्थानीय जनताको विश्वास जित्नुपर्छ। यसले गर्दा रोगीको संख्या बढ्नेछ, र विद्यार्थीहरूलाई व्यावहारिक प्रशिक्षण पनि प्राप्त हुनेछ।
अन्तिममा, अनुसन्धानलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ। कर्णाली क्षेत्रमा पाइने विभिन्न रोगहरू, पोषण अभाव, र स्वास्थ्य समस्याहरूमा अनुसन्धान गरेर यस संस्थानले राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा पहिचान बनाउन सक्छ।
अन्त्यमा
कर्णाली स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानले कर्णाली क्षेत्रको स्वास्थ्य सेवामा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याउन सक्ने सम्भावना राख्दछ। तर, यसका लागि राजनीतिक इच्छाशक्ति, योग्य नेतृत्व, र जनसहभागिता आवश्यक छ। यदि समयमै सुधारका कदम चालिएन भने, यो संस्था आफ्नो उद्देश्यबाट टाढा जान सक्छ। त्यसैले, सरकार, स्थानीय निकाय, शिक्षक, विद्यार्थी, र नागरिक समाज मिलेर यसलाई सुदृढ बनाउने प्रयास गर्नुपर्छ। कर्णाली स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानको भविष्य यसैमा निर्भर छ।
