हाम्रो जस्तो देशमा, जहाँ दुर्गम क्षेत्रहरू र पहाडी गाउँहरू प्रशस्त छन्, त्यहाँ स्वास्थ्य सेवा पहुँच अत्यन्तै कठिन र टाढा छ। सडक, यातायात व्यवस्था र स्वास्थ्य सेवाको अभावका कारण सामान्य चोटपटक, रोग वा दुर्घटना भएपनि तुरुन्त उपचार गर्न सकिदैन। यस्तो अवस्थामा, यदि हामीले प्राथमिक उपचारको ज्ञान हासिल गर्न सके भने, जीवन बचाउन र थप जटिलता रोक्न सकिन्छ। यसले मानव जीवनको संरक्षण गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ।
यही कारणले, प्रत्येक नेपाली नागरिकले प्राथमिक उपचारको आधारभूत ज्ञान सिक्न आवश्यक छ। यसले हाम्रो परिवार, छोराछोरी, स्वयम र अरूको जीवन रक्षा गर्न मद्दत गर्दछ।
किन प्राथमिक उपचार आवश्यक छ?
१. देशको भौगोलिक अवस्थाका कारण
हाम्रो देशको भूगोल धेरै जटिल र दुर्गम छ। हिमाल, पहाड, र तरइका ठाउँहरूबाट अस्पताल र स्वास्थ्य पुग्न धेरै समय लाग्ने गर्छ। सडक र यातायातको समस्या, कहिलेकाहीं प्राकृतिक प्रकोप जस्तै बाढी, पहिरोले बाटो अवरुद्ध हुँदा, सामान्य चोटपटकको लागि पनि समयमा उपचार गर्न सकिंदैन।
२. स्वास्थ्य सेवाको अभाव
दूरदराजका गाउँहरूमा स्वास्थ्यकर्मीको संख्या कम छ। आवश्यक औषधि र उपकरणको अभाव हुन्छ। यस्तो अवस्थामा, सामान्य मानिसले नै प्राथमिक उपचार गर्न सिक्नुपर्छ, जसले जीवनको रक्षा गर्न मद्दत गर्दछ।
३. सामान्य दुर्घटना र स्वास्थ्य समस्या
सडक दुर्घटना, घरायसी दुर्घटना, पशु टोकाइ, ज्वरो, डिहाइड्रेसन, र अन्य स्वास्थ्य समस्या सामान्य हुन्छ। यदि यी समस्यामा तुरुन्तै सही र उचित प्राथमिक उपचार गरियो भने, जोखिम घट्छ र ज्यान जोगिन सक्छ।
४. जीवन र मृत्युको सङ्घर्ष
कहिलेकाहीं, जटिलता र संक्रमण जति नै सामान्य देखिए पनि, प्रारम्भिक उपचारले संक्रमणलाई फैलिन नदिन मद्दत गर्छ। यसले पीडितलाई थप जटिलता र ज्यानको जोखिमबाट जोगाउँछ।
प्राथमिक उपचारको उद्देश्यहरू
प्राथमिक उपचारको मुख्य चार उद्देश्यहरू यस प्रकार छन्ः
१. जीवन रक्षा गर्न
घाइतेको ज्यान जोगाउने सबैभन्दा पहिलो र मुख्य उद्देश्य हो। श्वासप्रश्वास, हृदयगति र रक्तसञ्चारलाई स्थिर राख्न आवश्यक कदम चाल्नु पर्छ।
२. अवस्था बिग्रन नदिनु
घाइतेको अवस्था अझ बिग्रन नदिनु, संक्रमण फैलिन नदिनु, र चोटको ठाउँ अझ बिग्रिन नदिनु मुख्य लक्ष्य हो।
३. अवस्था सुधार गर्न
अवस्था स्थिर राखेर, आवश्यक भएमा पीडितको अवस्था सुधार गर्नुपर्छ। यसका लागि सही उपाय र सामग्रीको प्रयोग आवश्यक हुन्छ।
४. स्वस्थ्य पार्नु
यदि सम्भव भएमा, पीडितलाई पूर्ण रुपमा स्वस्थ्य बनाउने प्रयास गर्नु। यो अवस्था लामो समयको उपचार र चिकित्सकको सहायता आवश्यक पर्दछ।
प्राथमिक उपचारका लागि आवश्यक सामग्रीहरू र तिनको प्रयोग
सफा गज प्याड / सूती मलमल पट्टी
प्रयोगः घाउबाट रगत बगेमा थिच्न, संक्रमण रोक्न र जखम ढाक्न प्रयोग गरिन्छ। गज वा पट्टी सिधै घाउमा राखेर थिच्ने।
उम्ल्याएर चिस्याएको पानी
प्रयोगः घाउ सफा गर्न तथा धुलो वा माटो हटाउन।
एन्टिसेप्टिक समाधान
प्रयोगः संक्रमण रोक्न र ब्याक्टेरिया नष्ट गर्न। कपासमा भिजाएर घाउमा हल्कासँग लगाउने।
एन्टिसेप्टिक क्रिम
प्रयोगः साना घाउ वा कट्का संक्रमणबाट बचाउन तथा छिटो निको पार्न।
कटन (कपास)
प्रयोगः घाउ सफा गर्न वा औषधि लगाउन। एन्टिसेप्टिक समाधानमा भिजाएर प्रयोग गर्न सकिन्छ।
ब्यान्डएड/ प्लास्टर
प्रयोगः साना घाउ वा चोटपटक ढाक्न। घाउ सफा गरी सिधै ब्यान्डएड टाँस्ने।
मेडिकल टेप
प्रयोगः पट्टीलाई सुरक्षित गर्न, घाउमा दबाब दिन र पट्टी टाँस्न प्रयोग गरिन्छ।
सर्जिकल पञ्जा
प्रयोगः घाउ सफा गर्दा वा बिरामीसँग सम्पर्क गर्दा संक्रमणबाट जोगिन। प्रयोग गर्नु अघि हात सफा गर्न आवश्यक।
एन्टिबायोटिक मल्हम
प्रयोगः गहिरो वा संक्रमित घाउमा संक्रमणको जोखिम कम गर्न।
सफा कपडा वा तौलिया
प्रयोगः रक्तस्राव रोक्न वा घाउ सफा गर्न। धुलो रहित सफा कपडाले हल्कासँग थिच्ने।
पोलिएको छालाका लागि सामग्रीहरू
प्रयोगः जलन वा डपोलिएको छालाको प्राथमिक उपचार गर्न।
थर्मोमिटर
प्रयोगः शरीरको तापक्रम नाप्न।
चिसो प्याक
प्रयोगः चोट, सुजन वा डढेको भागमा चिसो दिन सफा कपडाले बेरी १०–१५ मिनेटसम्म राख्ने।
टर्चलाइट
प्रयोगः अन्धकारमा उपचार गर्न, सानो काँढा, घाउ वा अन्य अवस्था हेर्न प्रयोग गरिन्छ।
कैंची
प्रयोगः पट्टी वा टेप काट्न। प्रत्येकपटक प्रयोग अघि सफा गर्नु आवश्यक।
चिम्टी
प्रयोगः काँढा वा साना कण झिक्न प्रयोग गरिन्छ।
जीवनजल र ग्लुकोज
प्रयोगः शरीरमा पानीको कमी भएमा, ज्वरो र डिहाइड्रेसनमा तुरुन्त ऊर्जा पुर्याउँछ।
मास्क
प्रयोगः विषाक्त हावाबाट जोगिन, संक्रमण रोक्न।
लामखुट्टे स्प्रे र क्रिम
प्रयोगः लामखुट्टेको टोकाइबाट जोगिन मलेरिया, डेंगु जस्ता रोग रोक्न।
सेनेटरी प्याड
प्रयोगः अत्यधिक रक्तश्राव भएको अवस्थामा रक्तश्राव रोक्न मद्दत गर्दछ।
थप महत्त्वपूर्ण सुझावहरू
सबै सामग्री सधैं सफा राख्नुस् र बच्चाहरूको पहुँच बाहिर सुरक्षित स्थानमा राख्नुस्।
प्राथमिक उपचार किट प्रत्येक घर, विद्यालय, कार्यालय, सवारीसाधन वा यात्रा झोलामा अनिवार्य रूपमा राख्नुस्।
प्राथमिक उपचार सम्बन्धी तालिम लिनुहोस् — आकस्मिक अवस्थामा यसले जीवन बचाउन सक्नेछ।
सामान्य जीवनोपयोगी सामग्रीहरू र तिनको प्रयोगलाई ध्यान दिएर, हामी सजिलै प्राथमिक उपचार गर्न सक्छौं।
प्राथमिक उपचार एउटा जीवनदायक, आधारभूत र आवश्यक शिक्षा हो। यसले मानव जीवनको संरक्षण गर्दछ, संक्रमण रोक्छ र थप जटिलता हुन नदिन मद्दत गर्दछ। हरेक नेपाली नागरिकले यस विषयमा जागरूकता र प्रशिक्षण लिनु आवश्यक छ। यसले हामीलाई आपतकालीन अवस्थाहरूमा सही निर्णय लिन मद्दत गर्दछ र हाम्रो परिवार, साथी र आफूसँगै अरूको जीवन जोगाउँछ।
