नेपाली जेनजी, डिजिटल युगमा जन्मिएर आर्थिक मन्दी र प्रणालीगत भ्रष्टाचारको बीचमा हुर्किएको पुस्ता, स्वास्थ्य क्षेत्रमा आमूल परिवर्तनको माग गरिरहेको छ। आज स्वास्थ्य संस्था बन्द वा बिदा छ, ओपीडी बन्द छ, चिकित्सक वा स्वास्थ्यकर्मी छैन जस्ता प्रतिक्रियाहरु सुन्दा दु:खी हुन्छन्, बरु सरकारी संस्थामा नै पनि केहि रकम तिरेर सेवा लिन चाहन्छन्। यो पुस्ता २४ घण्टा सातै दिन बिस्तारित स्वास्थ्य सेवामा पहुँच, सस्तो तथा गुणस्तरीय सेवा र नवप्रवर्तनलाई प्राथमिकता दिन्छ, जसले कुलीन वर्गको विशेषाधिकारलाई चुनौती दिन्छ।
नेपालमा स्वास्थ्य खर्चको लगभग आधा हिस्सा व्यक्तिगत रूपमा तिर्नुपर्ने बाध्यता र ग्रामीण क्षेत्रमा स्वास्थ्य प्रवर्धनका क्रियाकलापहरु, आधारभूत चिकित्सा सुविधा, औषधि तथा दक्ष स्वास्थ्यकर्मीको अभावले उत्पन्न अविश्वासले उनीहरूलाई निराश बनाएको छ। उनीहरू विश्वव्यापी स्वास्थ्य कभरेजको वकालत गर्छन्, जसले आर्थिक अवस्था नाजुक भएकाहरूलाई पनि जनस्वास्थ्य प्रवर्धन र उपचारमा पहुँच सुनिश्चित गरोस्। सामाजिक सञ्जाल र विश्वव्यापी चेतनाबाट प्रभावित यो समूह, बेरोजगारी, आप्रवासन र सामाजिक दबाबले निम्त्याउने मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू जस्तै चिन्ता र तनावलाई सम्बोधन गर्न मानसिक स्वास्थ्य सेवालाई स्वास्थ्य प्रणालीमा एकीकृत गर्नुपर्नेमा जोड दिन्छ।
यसपालिको जेन-जी विद्रोहमा स्वास्थ्य मन्त्रालयको अपारदर्शिता र भ्रष्टाचारविरुद्धको प्रदर्शन स्वास्थ्य मन्त्रालयमा भएको आगजनीले प्रतिनिधित्व गर्नसक्छ। जेन-जीले टेलिमेडिसिन र डिजिटल स्वास्थ्य सेवाजस्ता प्रविधिमा आधारित समाधानहरू मार्फत शहरी र ग्रामीण क्षेत्रबीचको स्वास्थ्य सेवा खाडल कम गर्नुपर्ने माग राख्छ। साथै, उनीहरू स्वास्थ्य क्षेत्रमा पारदर्शी शासन र जवाफदेहिता स्थापित गरी भ्रष्टाचार उन्मूलन गर्न चाहन्छन्। यो पुस्ता स्वास्थ्य सेवालाई विलासिताबाट आधारभूत मानव अधिकारमा रूपान्तरण गर्न दृढ छ, जसले उनीहरूको भविष्यलाई सुरक्षित र समृद्ध बनाउनेछ।
हुनपनि म भक्तपुरमा बस्न थालेको १० बर्ष भयो तर म बसेको ठाउँमा आजसम्म कोही कहिल्यै स्वास्थ्य सम्बन्धि सूचना दिन लिन आएको थाहा छैन । भिटामिन ए र पोलियोको लागि महिला स्वयंसेविका आउनुहुन्छ बस्। तर जेन-जी पुस्तालाई धेरै जानकारीहरु परिवारको साथैमा राखेर दिनुपर्छ। जस्तै, कुलतमा फस्न सकिने अवस्था, कुलतका असर, जीबन चक्रमा बाल बिवाहका असर, मानसिक स्वास्थ्य आदि । तर यस्ता कुराहरुका बारेमा अन्तर ब्यक्ति सञ्चार कमै गरेको पाइन्छ।
मेरो पेशागत कामको शिलशिलामा ७७ जिल्लाको अनुभवमा यो बिषय सधैं खड्किरहेको हुन्थ्यो ।अपुष्ट अप्रमाणित धारणाहरु छरपष्ट छन्, सामाजिक सन्जालमा कुन टेस्टेड हो कुन प्रमाणित होइन थाहा छैन। कम्तिमा आफ्नो कार्यक्षेत्रका स्वास्थ्यकमीहरुले समुदायमा गएर आफूले अध्ययन गर्दा सिकेका स्वास्थ्य शिक्षाका विधिहरु तथा सीपहरु (मिनी ड्रामा, पपेट सो, प्रदर्शनी आदि) र डिजिटल प्लेटफर्म मार्फत आधिकारिक सूचनाहरु प्रवाह गर्नु अति जरुरी छ।
जेन - जी किन जाग्यो ?
नेपालको हालैको जेन-जी नेतृत्वको विरोधले राजनीतिक परिदृश्यलाई मात्र पुनर्जनन् गरेको छैन, बरु स्वास्थ्य क्षेत्र सुधारको लागि तत्काल आवश्यकताहरूलाई पनि उजागर गरेको छ। सामाजिक सञ्जाल प्रतिबन्धबाट सुरु भएको अशान्तिले भ्रष्टाचार, असमानता र असफल सार्वजनिक स्वास्थ्य प्रणालीप्रति गहिरो निराशालाई उजागर गर्यो। देशले आफ्नो जनसाङ्ख्यिक लाभांश, आर्थिक वृद्धिका लागि तयार युवा जनसंख्याको सामना गरिरहँदा, विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ)को स्वास्थ्य प्रणालीका छवटा आधारभूत तत्वहरू: सेवा वितरण, स्वास्थ्य मानव स्रोत, सूचना प्रणाली, आवश्यक औषधि, वित्तीय व्यवस्था र नेतृत्व/शासनको ब्यापक सुधारको अपेक्षा राखिएको छ । यी आधारहरू विश्वव्यापी स्वास्थ्य कभरेज (युएचसी)लाई अघि बढाउन महत्वपूर्ण छन्, जसले वित्तीय कठिनाई बिना गुणस्तरीय सेवाहरूमा समान पहुँच सुनिश्चित गर्छ। विरोधको मूल कारण, नेपालको युवा वृद्धि, तत्काल स्वास्थ्य चुनौतीहरू र स्वस्थ भविष्य निर्माणका लागि कार्यान्वयन योग्य समाधानहरूको खोजी तत्काल गरिनुपर्छ।
जनसाङ्ख्यिक लाभांशको उपयोग: नेपालको सम्भावनाको केन्द्रमा युवा
नेपाल 'जनसाङ्ख्यिक लाभांशमा' छ, २५ वर्षको औसत उमेर र ४२.५% जनसंख्या १६-४० वर्ष उमेर समूहको छ, जसले आर्थिक वृद्धिको लागि अवसरको प्रदान गर्छ। काम गर्ने उमेरको जनसंख्या २०५० सम्ममा उल्लेखनीय रूपमा विस्तार हुने अनुमान छ, जसले शिक्षा, सीप, र स्वास्थ्यमा लगानी भएमा जीडीपी बढाउन सक्छ। जेन-जेड, सबैभन्दा ठूलो समूह, यो सम्भावनालाई मूर्त रूप दिन्छ तर जोखिम पनि बोकेको छ उच्च युवा बेरोजगारी २०% भन्दा बढी र विदेश पलायनले लक्षित नीतिहरू बिना यो लाभांशलाई “जनसाङ्ख्यिक जोखिम”मा परिणत गरेको छ।
जनस्वास्थ्य दृष्टिकोणबाट, स्वस्थ जेन-जी यी लाभहरू प्राप्त गर्न आवश्यक छ। तर, विरोधले अपर्याप्त सेवाहरूप्रति उनीहरूको निराशालाई उजागर गर्यो, स्वास्थ्य मागहरूलाई व्यापक समानताको आह्वानसँग जोड्यो। विश्वब्यापी स्वास्थ्य पहुँचलाई जनसाङ्ख्यिक रणनीतिहरूसँग एकीकृत गर्नाले युवाकेन्द्रित हस्तक्षेपमा जोड दिंदै नेपालको २.९ करोडभन्दा बढी जनसंख्यालाई निर्भरता अनुपात घटाउँदै र दिगो विकासलाई प्रोत्साहन दिंदै उत्पादनशील शक्तिमा परिणत गर्न सक्छ ।
जेन-जीलाई बोझ बनाउने बहुआयामिक चुनौतीहरू
नेपालको सार्वजनिक स्वास्थ्य परिदृश्य निरन्तर र उदीयमान खतराहरूले ग्रस्त छ, जसले तीव्र शहरीकरण र जलवायु कमजोरीहरूबीच जेन-जेडलाई असमान रूपमा प्रभावित गर्छ। कुपोषण व्यापक छ, १९९६ मा ६६% बाट २०२२ मा २५% मा झरे पनि, पाँच वर्षमुनिका एक तिहाइभन्दा बढी बालबालिकालाई प्रभावित गर्छ र दीर्घकालीन संज्ञानात्मक हानि निम्त्याउँछ। मातृ मृत्युदर अनुपात (एमएमआर) १५१ प्रति १,००,००० जीवित जन्ममा सुधार भएको छ, तर ग्रामीण असमानता पहुँच र जटिलताहरूको कारण कायम छ।
मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू बढ्दै छन्, १५% युवाले डिप्रेसनको अनुभव गरेको बताउँछन्, जुन विरोध आघात, एकान्त, र आर्थिक तनावले बढाएको छ। यौन र प्रजनन स्वास्थ्य अधिकार (एसआरएचआर) मा गर्भनिरोधक र सुरक्षित गर्भपतन सेवाहरूमा सीमित पहुँचका कारण अवरोधहरू छन्, जसले किशोर गर्भावस्थाको उच्चदर निम्त्याउँछ। सूर्तीजन्य पदार्थ, रक्सी, र लागूपदार्थको लत युवाहरुमा बढ्दैछ।
उच्च रक्तचाप, मधुमेह र हृदय रोगजस्ता नसर्ने रोगहरू (एनसीडीएस) खराब आहार, प्रदूषण र गतिहीन जीवनशैलीले बढ्दै छन्, एनसीडीएसले मृत्युको कारण बनाउँछ, आहार-सम्बन्धित लक्ष्यहरूमा सीमित प्रगति भएको छ। टीबी र डेंगुजस्ता संक्रामक रोगहरू एन्टिमाइक्रोबियल प्रतिरोध र जलवायु-प्रेरित बाढीले कायम छन्। यी चुनौतीहरू, गरिबी र वायु प्रदूषणले ज्यान लिंदै, जेन-जेडको उत्पादकता सुरक्षित गर्न युएचसी-केन्द्रित जनस्वास्थ्य प्रवर्धन लक्षित स्वास्थ्य क्षेत्र सुधार तुरुन्तै गरिनुपर्दछ।
प्रस्तावित सुधारका मार्गहरू
उपरोक्त संकटहरू समाधान गर्न, विश्व स्वास्थ्य संगठनले शिफारिश गरेका ६ वटा आधारभूत तत्वहरूसँग समन्वयित समाधानहरूले जेन जेडको समान, युवा केन्द्रित हेरचाहको मागलाई समावेश गर्नुपर्छ। जनस्वास्थ्य पिरामिड र स्वास्थ्य प्रभाव पिरामिड जस्ता बैज्ञानिक ढाँचाहरुको तत्काल प्रभावकारी कार्यान्वयन अत्यन्तै जरुरी देखिन्छ । आधारभूत तहमा सामाजिक आर्थिक निर्धारकहरू (गरिबी न्यूनीकरण, शिक्षा र आवास सुधार), जसले जनसंख्यामा सबैभन्दा ठूलो प्रभाव पार्छन् तिनलाई सम्बोधन गरिनुपर्दछ। स्वस्थ ब्यवहार परिवर्तन (स्वस्थ ब्यवहार प्रवर्धन र प्रदूषण नियमन), सुरक्षात्मक सेवाहरू (खोप कार्यक्रम), क्लिनिकल सेवाहरू (उपचार) र पुनस्र्थापना छन्। यस्ता पिरामिड आधारभूत तहहरूमा जोड दिंदै स्वास्थ्य समस्या रोकथाममा केन्द्रित हुन्छन। जसले स्वास्थ्यमा ब्यक्तिगत लगानी कम गर्न र उपचारमा राज्यको लगानी समेत घटाउन सकिन्छ ।
युवाका लागि सामुदायिक पहुँच र डिजिटल स्वास्थ्य सेवाहरू
जनस्वास्थ्य प्रवर्धन सेवा वितरण लाई ग्रामीण समुदाय स्तरमा घर-घर स्वास्थ्य प्रवर्द्धन र डिजिटाइजेसनद्वारा वृद्धि गर्नुपर्दछ जसले युवा केन्द्रित सेवाहरू प्रदान गर्दै उनीहरुको पहुँच बढाउँछ। डिजिटल स्वास्थ्य सेवाहरूमा युवा-केन्द्रित एपहरू (मानसिक स्वास्थ्य र एसआरएचआरका लागि मोबाइल एपहरू) विकास गर्दै, टेलिमेडिसिन हबहरू स्थापना गर्न सकिन्छ।
युवाहरूका लागि २४/७ सेवाहरू (जस्तै हटलाइन र भर्चुअल कन्सल्टेसन) देशभर विस्तार गर्दा, व्यक्तिगत खर्च घटाउँछ र दुर्गम क्षेत्रहरूमा पहुँच सुधार गर्छ। यसले संकटमा पनि सेवा निरन्तरता दिन्छ, जसले युवा डिप्रेसन र लतलाई घटाउन सक्छ।
२१ औ शताब्दीका सबै स्वास्थ्य संस्थाहरु ३ सीफ्टमा २४ सै घण्टा संचालनमा ल्याउने र त्यस्तो सेवाको जानकारी समुदायमा अनिबार्य गराउने । स्वास्थ्य संस्थाका शौचालयहरु सबैभन्दा फोहोर हुन्छन, त्यस्ता शौचालयहरु जेन जी पुस्तालाई चित्तै बुझ्दैनन । कर्मचारी र सेवाग्राहीको लागि फरक गरिएको पनि उनीहरुलाई मन परेको हुँदैन।
स्वास्थ्य सूचना ब्यवस्थापन
नेपालमा नेपाल ईएचआर र डिजिटल हेल्थ नेपाल जस्ता पहलहरूले स्वास्थ्य रेकर्ड डिजिटाइज गरेका छन्, तर देशका सबै स्वास्थ्य संस्थाहरुमा लागू गरि कम झण्झटिलो र पेपरलेस बनाउन ढिलो गर्नुहुँदैन । उपलब्ध तथ्यांकहरुको हरेक बर्षको योजना र बजेट निर्माण गर्दा उपयोग गरिनुपर्छ।
स्वास्थ्य मानबस्रोतको ब्यवस्थापन
स्वास्थ्यकर्मी र जनसंख्या अनुपात मिलाई सेवाग्राहीसँगको ब्यवहार लगायतका बिषयमा उनिहरुको क्षमता सुदृढ गर्न अनलाइन वा सीपमा आधारीत तालिम प्रदान गर्ने । समुदायमा प्रवर्धनात्मक र प्रतिकारात्मक सेवा दिने र स्वास्थ्य संस्थामा उपचारात्मक र अन्य सेवा दिने स्वास्थ्यकर्मीको स्पष्ट बाँडफाँड गर्ने र खटाउने ।
स्वास्थ्यमा राष्ट्रिय बजेटको १०% विनियोजन
हाल स्वास्थ्य क्षेत्रको बजेट कुल बजेटको करिब ५ प्रतिशत र जी डि पी को २ प्रतिशत हाराहारीमा मात्रै छ । वित्तीय व्यवस्थालाई जीडीपीको १०% मा वृद्धि गर्नुपर्दछ, जसले राष्ट्रिय स्वास्थ्य बीमा कार्यक्रम (NHIP) लाई ९०% जनसंख्यालाई कभर गर्न विस्तार गर्दै प्रिमियमबाट छोड्ने दर घटाउँछ।
शून्य दुरुपयोग , शुशासन र बलियो नेतृत्व
नेतृत्व र शासनलाई भ्रष्टाचारविरोधी, लेखापरीक्षण, र सवारी साधनजस्ता सार्वजनिक सम्पत्तिको नैतिक प्रयोगसहित प्राथमिकता दिनुपर्दछ। नेपालको स्वास्थ्य क्षेत्रमा भ्रष्टाचार (औषधी र उपकरण खरिदमा, राजनीतिक नियुक्ति र अनुपस्थिति) ले सेवा गुणस्तर घटाएको छ।
आवश्यक औषधि, उपकरण र प्रविधि
आवश्यक औषधि, उपकरण र प्रविधिको बारेमा जेन जी पुस्ताले सुचना प्रविधिबाट प्रशस्त जानकारी पाएका हुन्छन तर स्वास्थ्य संस्थामा पाउँदैनन तब खिन्न हुन्छन । विश्वसनीय र अबिछिन्न आपूर्ति शृंखलामार्फत पहुँच ग्यारेन्टी गर्नुपर्छ । नेपालमा खरिद विलम्बले औषधि अभाव निम्त्याएको छ, तर खरिद प्रक्रियालाई छोटो अवधिको बनाउनुपर्छ ।
(डा. घिमिरे जनस्वास्थ्य र स्वास्थ्य प्रणाली सुदृढीकरणका अध्येता हुन् ।)
