स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयद्वारा आर्थिक वर्ष २०८१/८२ निर्माण गरिएको राष्ट्रिय आयुर्वेद तथा वैकल्पिक चिकित्सा रणनीति (२०८१/८२-२०९०/९१) को मस्यौदाले आगामी दशकमा नेपालमा आयुर्वेद तथा परम्परागत, वैकल्पिक एवं पूरक चिकित्सा प्रणालीको विकास र सुदृढीकरणका लागि स्पष्ट मार्गचित्र प्रस्तुत गरेको छ। यो रणनीति नेपालको संविधान २०७२ ले परिकल्पना गरेको स्वास्थ्यसम्बन्धी हकको सुनिश्चितता गर्न तथा राष्ट्रिय एवं अन्तर्राष्ट्रिय नीति र समझदारीहरूको भावनालाई सम्मान गर्दै जनताको समग्र स्वास्थ्य हित कायम गर्ने उद्देश्यले तयार गरिएको हो।
रणनीतिको दूरदृष्टि, ध्येय, लक्ष्य र उद्देश्यहरू यो रणनीतिले 'आयुर्वेद तथा परम्परागत वैकल्पिक/पूरक चिकित्सा सेवामार्फत निरोगी नेपाली' को दूरदृष्टि बोकेको छ। यसको ध्येय भनेको नेपालमा प्रचलित आयुर्वेद लगायतका परम्परागत, वैकल्पिक/पूरक तथा एकीकृत चिकित्सा पद्धतिहरूको सुरक्षित, प्रभावकारी र सेवाग्राहीकेन्द्रित सेवाको सर्वव्यापी पहुँच सुनिश्चित गर्दै सबै नेपाली नागरिकहरूको दीर्घकालीन स्वास्थ्य, समृद्धि र आत्मनिर्भर उन्मुख दिगो समुन्नतिको प्रवर्द्धन गर्नु हो।
लक्ष्यका रूपमा, यस रणनीतिले हरेक व्यक्ति, समाज र सम्पूर्ण नेपालीको दिगो स्वास्थ्यको उच्चतम स्तर प्राप्त गर्न आयुर्वेद तथा नेपालमा प्रचलित परम्परागत वैकल्पिक/पूरक चिकित्सा पद्धतिहरूको एकीकृत योगदानलाई विस्तार गर्दै स्वास्थ्यमा सर्वव्यापी पहुँच र दिगो विकासका लक्ष्यको प्राप्तिको सुनिश्चितता गर्ने परिकल्पना गरेको छ।
रणनीतिका मुख्य उद्देश्यहरू पाँचवटा छन्:
• आयुर्वेद तथा वैकल्पिक चिकित्सा स्वास्थ्य सेवामा सर्वव्यापी पहुँच सुनिश्चित गर्नु: यसका लागि सबै स्थानीय, प्रादेशिक तथा केन्द्रीयस्तरमा साधन-सुविधायुक्त स्वास्थ्य संस्थाहरूको विकास तथा विस्तार गरिनेछ।
• स्रोत र साधनको दायरा वृद्धि गर्नु: आयुर्वेद तथा वैकल्पिक/पूरक चिकित्सा सेवाका लागि आवश्यक पर्ने आर्थिक लगायतका स्रोत र साधनहरूको दायरा आवश्यकता अनुरूप क्रमशः वृद्धि गर्दै लाने र नेपाल सरकारद्वारा स्वास्थ्य क्षेत्रमा विनियोजित बजेटको १०% बजेट आयुर्वेद तथा वैकल्पिक/पूरक चिकित्सा/स्वास्थ्य क्षेत्रका लागि छुट्ट्याउने लक्ष्य राखिएको छ।
• आयुर्वेद तथा प्रचलित वैकल्पिक/पूरक चिकित्साका लागि आवश्यक पर्ने पर्याप्त जनशक्ति दिगो विकास गर्नु: यसमा जनशक्तिको उत्पादन, उपयोग, परिचालन र खपतका लागि दिगो योजना तथा कार्यक्रमहरू तयार गरी लागू गर्ने कुरा समेटिएको छ।
• आयुर्वेद तथा प्रचलित वैकल्पिक/पूरक चिकित्सासँग सम्बन्धित खोज तथा अनुसन्धान प्रवर्द्धन गर्नु: अभिलेख, परम्परागत ज्ञान, सीप, स्रोतहरूको खोज, संरक्षण, अध्ययन-अन्वेषण तथा विशिष्ट खालका अनुसन्धान कार्यमा सहयोग पुर्याउन आवश्यक कार्ययोजना तयार गरी कार्यान्वयन गरिनेछ।
• अन्तरसम्बन्ध र समन्वय सुदृढ गर्नु: उल्लिखित उद्देश्यहरू प्राप्त गर्न स्वास्थ्य/चिकित्सा सेवासाँग सम्बन्धित सरोकारवाला सबै सरकारी, गैरसरकारी एवं निजी विभिन्न राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय संस्था वा निकायहरूबीच सम्बन्धको विकास र विस्तार गर्ने तथा आवश्यकता अनुसार समन्वयात्मक रूपमा कार्यहरू गर्ने योजना छ।
अपेक्षित उपलब्धिहरू र भावी प्रतिफलहरू यो रणनीतिको सफल कार्यान्वयनबाट प्राप्त हुने प्रमुख उपलब्धिहरूमा आयुर्वेद तथा वैकल्पिक/पूरक स्वास्थ्य सेवाको सुदृढीकरण, तीनै तहमा हरेक नेपाली नागरिकसम्म आधारभूत स्वास्थ्य सेवा तथा प्राथमिक उपचार सेवासहितको सर्वसुलभ पहुँच स्थापना, स्वस्थ जीवनशैली अपनाउने वातावरण सहज एवं सर्वसुलभ हुनु, नागरिकहरूमा स्वास्थ्य सचेतना र स्वस्थकर अभ्यास बढ्नु, तथा 'निरोगी नेपाली' बनाउने आकांक्षा पूरा गर्न सकिनु पर्छ।
यसका भावी प्रतिफलहरू बहुआयामिक हुने अपेक्षा गरिएको छ:
• आर्थिक क्षेत्रमा योगदान: जडीबुटी खेती, संकलन, प्रशोधन, व्यवसाय र आयुर्वेद औषधिसहित स्वस्थकर उपभोग्य वस्तुहरूको उत्पादन र व्यवसायबाट स्थानीयस्तरमै रोजगारी, उद्यम, स्वास्थ्य र समृद्धिमा उल्लेखनीय योगदान पुग्नेछ। औषधिको आयात कम भई व्ययभार घट्ने र यी वस्तुहरूको निर्यातबाट विदेशी मुद्राको उल्लेखनीय आम्दानी हुनेछ। पञ्चकर्म, योग-ध्यान, प्राकृतिक जीवनशैली, वेलनेस प्याकेजहरूले पर्यटन प्रवर्द्धन गरी स्वास्थ्य पर्यटन क्षेत्रमा २०% योगदान पुर्याउनेछ। "नेपाल आयुर्वेद तथा वैकल्पिक/पूरक" ब्रान्डलाई अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा मान्यता दिलाएर विश्वव्यापी प्रभाव स्थापित हुनेछ।
• शैक्षिक क्षेत्रमा उपलब्धि: राष्ट्रिय आयुर्वेद तथा वैकल्पिक/पूरक प्रतिष्ठान र प्रत्येक प्रदेशमा आयुर्वेद प्रतिष्ठानहरू स्थापना एवं सञ्चालन गरी आयुर्वेद चिकित्सा, आयुर्वेद फार्मेसी, प्राकृतिक चिकित्सा आदिका विधामा आवश्यक दक्ष जनशक्तिको यथेष्ट उत्पादन हुनेछ।
• अनुसन्धान र नवप्रवर्तन: राष्ट्रिय आयुर्वेद अनुसन्धान तथा तालिम केन्द्र (NARTC) को सुदृढीकरण र प्रत्येक प्रदेशमा अनुसन्धान केन्द्र स्थापना भई स्वास्थ्यसम्बन्धी परम्परागत ज्ञान-सीप-प्रविधि, उपचार विधि-पद्धतिहरू, जडीबुटी आदिसँग सम्बन्धित अनुसन्धान कार्यहरू व्यवस्थित र प्रभावकारी रूपमा सञ्चालन हुनेछन्। आयुर्वेद वाङ्मयका अभिलेख वा ग्रन्थहरूसहित परम्परागत ज्ञान-सीपको अभिलेखीकरण एवं डिजिटल पुस्तकालय तथा संग्रहालयमा संग्रह र संरक्षण गरिनेछ।
• रोग नियन्त्रण र उपचार: आयुर्वेद तथा परम्परागत चिकित्सा अनुरूप पथ्य सेवन, स्वस्थवृत्त, आहार-रसायन, जीवनशैली र औषधि-उपचारद्वारा सबै किसिमका शारीरिक, मानसिक र आगन्तुक रोगहरूको रोकथाम र उपचार प्रभावकारी हुनेछ। नसर्ने रोगहरू (मधुमेह, उच्च-रक्तचाप, हृदयरोग, वातरोग, मानसिक रोग, मोटोपन) र जीर्ण रोगहरूको प्रसार ३०% कम हुनेछ।
• नियमन र गुणस्तर नियन्त्रण: आयुर्वेद तथा परम्परागत चिकित्सासँग सम्बन्धित शिक्षण-प्रशिक्षण, चिकित्सा सेवा, औषधि व्यवसाय आदिका सबै क्षेत्रहरूमा कुशल अभ्यासहरू (Good Practices) को पालना गरिनेछ। नेपाल आयुर्वेदिक फर्माकोपिया (मानक ग्रन्थ) प्रकाशन गरी प्रयोगमा ल्याइनेछ। आयुर्वेद तथा अन्य परिपूरक एवं वैकल्पिक चिकित्सा सेवाका चिकित्सक र स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई नेपाल आयुर्वेद चिकित्सा परिषद्मा दर्ता वा सूचीकृत गर्ने व्यवस्था मिलाइनेछ।
रणनीति तथा कार्यनीतिहरू
यो १० वर्षे रणनीतिमा ९ वटा प्रमुख आधारस्तम्भहरू रहेका छन्: सुशासन र नेतृत्व; संस्थागत संरचनाहरू र सेवाको न्यायोचित वितरण; सेवा प्रवाह विस्तार र सामुदायिक सहभागिता; औषधि, चिकित्सा वस्तु तथा प्रविधिको उत्पादन; स्वास्थ्य सेवासम्बन्धी तथ्यांकको व्यवस्थापन; शैक्षिक संस्था, स्वास्थ्य जनशक्ति विकास र व्यवस्थापन; अनुसन्धान, नवप्रवर्तन तथा बौद्धिक सम्पत्ति र आनुवंशिक संरक्षण; स्वास्थ्य शिक्षा, सचेतना, सूचना एवं सञ्चार; र अन्तरसम्बन्ध, समन्वय र सहकार्य।
यी आधारस्तम्भहरू अन्तर्गत विभिन्न कार्यनीति र कार्यक्रमहरू प्रस्ताव गरिएका छन्:
• सुशासन र नेतृत्व: 'आयुर्वेद तथा वैकल्पिक चिकित्सा विभाग' लाई 'आयुर्वेद तथा पूरक चिकित्सा विभाग' मा नामकरण गरिनेछ र यसलाई १२औँ तहको महानिदेशकले नेतृत्व गर्ने व्यवस्थासहित सुदृढ बनाइनेछ। औषधी व्यवस्था विभागमा आयुर्वेद तथा पूरक चिकित्सा महाशाखा कायम गरी औषधीहरूको नियमन प्रभावकारी बनाइनेछ। 'नेपाल आयुर्वेद चिकित्सा परिषद्' लाई सुदृढ गरी चिकित्सा सेवा र वस्तुको प्रभावकारी नियमन गरिनेछ। साथै, आयुर्वेद इतरका वैकल्पिक/पूरक चिकित्सा सेवाका चिकित्सक एवं स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई समेत परिषद्मा दर्ता वा सूचीकृत गर्ने व्यवस्था गरिनेछ।
• संस्थागत संरचना: आयुर्वेद चिकित्सालय नरदेवीलाई कम्तीमा २०० शय्यामा स्तरोन्नति गरी 'राष्ट्रिय आयुर्वेद प्रतिष्ठान' सहित विशिष्ट केन्द्रमा विकास गरिनेछ। केन्द्रीयस्तरमा १०० शय्याको अत्याधुनिक उपकरणयुक्त राष्ट्रिय पञ्चकर्म एवं योग सेवा केन्द्र सञ्चालनमा ल्याइनेछ। सबै प्रदेशमा १०० शय्यायुक्त प्रादेशिक आयुर्वेद अस्पतालहरू स्थापना गरी सञ्चालनमा ल्याइनेछ। प्रत्येक गाउँपालिकामा कम्तीमा एक आयुर्वेद चिकित्सकसहित आधारभूत सेवा र प्रत्येक नगरपालिकामा आयुर्वेद विशेषज्ञसहित विशेष सेवा प्रदान गरिनेछ।
• सेवा प्रवाह विस्तार: 'मेरो स्वास्थ्य मेरो जिम्मेवारी' अभियान मार्फत 'नागरिक आरोग्य सेवा कार्यक्रम' लाई देशका सबै पालिकामा विस्तार गरिनेछ। धार्मिक-सांस्कृतिक महत्त्वका आयुर्वेदसम्मत आहार-विहार र आध्यात्मिक जीवनशैली हुने गरेका क्षेत्रहरूलाई "आयुर्वेद ग्राम" तथा "योग नगरी" घोषणा गरी प्रवर्द्धन गरिनेछ।
• औषधि, चिकित्सा वस्तु तथा प्रविधिको उत्पादन: औषधीय गुणयुक्त जडीबुटीहरू पहिचान गरी सार्वजनिक तथा सामुदायिक क्षेत्रमा समेत जडीबुटी रोपण गरी उत्पादन वृद्धि गर्न, जडीबुटीको व्यावसायिक खेती, संकलन, भण्डारण, प्रशोधन र मूल्य संवर्द्धनका लागि किसान, व्यवसायी एवं उद्यमीहरूलाई प्रोत्साहन, अनुदान तथा बीमाको व्यवस्था गरिनेछ। यसका लागि "राष्ट्रिय वनस्पतिजन्य औषधि प्राधिकरण" स्थापना गरी सञ्चालनमा ल्याइनेछ। सिंहदरबार वैद्यखानालाई पुनर्संरचना र सुदृढीकरण गरी अत्यावश्यक आयुर्वेद औषधिको क्षेत्रमा देशलाई आत्मनिर्भर बनाइनेछ। 'राष्ट्रिय आयुर्वेद औषधि परीक्षण प्रयोगशाला' स्थापना गरिनेछ।
• जनशक्ति विकास: चिकित्सा शिक्षा आयोगसँगको समन्वयमा देशभरी सञ्चालित आयुर्वेद अध्ययन-अध्यापन गराउने विश्वविद्यालय वा शिक्षण संस्थाहरूबाट आवश्यक जनशक्ति उत्पादन गर्ने योजनाबद्ध कार्यक्रमहरू लागू गरिनेछ। 'राष्ट्रिय आयुर्वेद तथा पूरक चिकित्सा प्रतिष्ठान' स्थापना गरी आयुर्वेद तथा वैकल्पिक चिकित्साका स्नातक, स्नातकोत्तर र विद्यावारिधि कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरिनेछ।
• अनुसन्धान, नवप्रवर्तन तथा बौद्धिक सम्पत्ति: राष्ट्रिय आयुर्वेद अनुसन्धान तथा तालिम केन्द्रलाई साधन-स्रोतसम्पन्न बनाई विभिन्न पूरक चिकित्साहरूको समेत अनुसन्धान गर्न शाखा स्थापना गरिनेछ र सातै प्रदेशमा यसका शाखाहरू स्थापना गरिनेछ। आयुर्वेद तथा जडीबुटीसँग सम्बन्धित ज्ञान-सीप-प्रविधि बौद्धिक सम्पदा अधिकारको प्राप्ति, संरक्षण, विकास र उपयोगका लागि उचित व्यवस्था गरिनेछ। परम्परागत ज्ञानलाई बौद्धिक सम्पत्ति अधिकार चोरीबाट संरक्षण गर्न राष्ट्रिय एवं अन्तर्राष्ट्रिय निकायहरूको समन्वयमा परम्परागत ज्ञान विद्युतीय पुस्तकालय कार्यक्रम सञ्चालन गरिनेछ।
• स्वास्थ्य शिक्षा, सचेतना, सूचना एवं सञ्चार: आयुर्वेद तथा परम्परागत पूरक चिकित्सा प्रणालीका सकारात्मक अवधारणा, ज्ञान र अभ्यासहरूका बारेमा आमनागरिकलाई सचेत र जागरूक बनाउन सचेतनामूलक एवं प्रवर्द्धनात्मक अभियानहरू सञ्चालन गरिनेछ। जडीबुटी तथा घरेलु उपचारबाट प्राथमिक स्वास्थ्य रक्षाका कार्यक्रम सञ्चालन गरिनेछ।
• अन्तरसम्बन्ध, समन्वय र सहकार्य: विश्व स्वास्थ्य संघ, परम्परागत चिकित्सासम्बन्धी केन्द्र, बिम्स्टेक, स्वास्थ्य विकास साझेदार आदिलगायत राष्ट्रिय-अन्तर्राष्ट्रिय सरकारी एवं गैरसरकारी संस्थाहरू, तीनै तहका सरकार र विभिन्न समुदायबीच समन्वय र सहकार्य गरिनेछ। आयुर्वेद, योग एवं प्राकृतिक चिकित्साको अन्तर्राष्ट्रियस्तरको सेवा दिने अस्पताल निर्माण गरी जीवनशैली चिकित्सा तथा स्वास्थ्य पर्यटनको विकास गरिनेछ।
रणनीति कार्यान्वयनका चुनौती, जोखिम र उपायहरू यो रणनीतिको सफल कार्यान्वयनका लागि केही प्रमुख चुनौतीहरू पहिचान गरिएका छन्:
• आयुर्वेद तथा वैकल्पिक चिकित्साको संस्था नभएका पालिकाहरूमा नियमित सेवा उपलब्ध गराउनु ।
• देशका सबै जिल्ला आयुर्वेद स्वास्थ्य केन्द्रहरूलाई विशेषज्ञ चिकित्सकसहित जिल्ला आयुर्वेद अस्पतालका रूपमा विकसित गरी औषधि निर्माणशाला, प्रयोगशाला, रेडियोलोजी र अन्य साधन-सुविधायुक्त अन्तरंग सेवा नियमित प्रदान गर्नु ।
• प्रादेशिक आयुर्वेद स्वास्थ्य कार्यालयहरूको सुदृढीकरण गरी प्राविधिक एवं प्रशासनिक कार्यहरूको सुपरिवेक्षण, अनुगमन, मूल्यांकन तथा स्थानीयस्तरमा उपलब्ध जडीबुटीहरूको पहिचान, संरक्षण, संवर्द्धन एवं आयुर्वेद तथा वैकल्पिक/पूरक चिकित्सा विधाको अधिक से अधिक सदुपयोगका लागि सक्षम र प्रभावकारी बनाउनु।
यी चुनौतीहरूसँगै, समयमै आवश्यक निर्णयहरू र साधन-स्रोतको व्यवस्था हुन नसकेको अवस्था तथा सरोकारवाला मन्त्रालय, निकाय वा संस्थाहरूबीच समन्वय र सहकार्य हुन नसकेको अवस्था सिर्जना हुनु यो नीति कार्यान्वयनका प्रमुख जोखिमहरू हुन्। यस्तो अप्रत्याशित घटना वा परिस्थिति व्यवस्थापन गर्न सजग र तयार रहनुपर्ने उपाय यस रणनीतिमा उल्लेख छ।
निष्कर्ष
समग्रमा, यो १० वर्षे रणनीतिले आयुर्वेद तथा वैकल्पिक/पूरक चिकित्सा प्रणालीलाई नेपालको स्वास्थ्य प्रणालीको मूल प्रवाहमा ल्याई यसको सर्वांगीण विकास गर्ने महत्वाकांक्षी योजना प्रस्तुत गरेको छ। बजेटको १०% विनियोजनको लक्ष्य, राष्ट्रिय प्रतिष्ठानहरूको स्थापना, जनशक्ति विकास, अनुसन्धान प्रवर्द्धन, औषधि उत्पादनमा आत्मनिर्भरता, र अन्तर्राष्ट्रिय ब्रान्डिङ जस्ता योजनाहरूले आगामी दशकमा आयुर्वेदले नेपालको स्वास्थ्य सेवा र आर्थिक विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्ने स्पष्ट आधार देखाएको छ। यसले नेपाली नागरिकको स्वास्थ्यमा सर्वव्यापी पहुँच सुनिश्चित गर्दै दिगो विकासका लक्ष्यहरू प्राप्त गर्न मद्दत गर्ने र 'निरोगी नेपाली' बनाउने परिकल्पनालाई साकार पार्न ठूलो योगदान पुर्याउने अपेक्षा गरिएको छ।
