डा अरुण शाही
अंग्रेज़ी वर्षको सेप्टेम्बर महिनालाई महिलामा हुने डिम्बासयको क्यान्सर विरुद्ध जनचेतना फैलाउने महिनाको रुपमा प्रत्येक वर्ष विश्वभरि विभिन्न कार्यक्रम आयोजना गरी मनाइन्छ।
डिम्बासयको क्यान्सर महिलामा हुने दुर्लभ तर प्राणघातक क्यान्सर हो। यो सबैभन्दा धेरै देखिने क्यान्सरको सूचीमा आठौं नम्बरमा पर्छ। अमेरिकामा प्रत्येक वर्ष २२ हजार महिलालाई यो क्यान्सर लाग्छ, जसमध्ये १५ हजार महिलाको त्यही वर्षमा मृत्यु हुने गर्छ।
ग्लोबोकन (डब्लुएचओ) २०१८ को तथ्यांक अनुसार नेपालमा ८३८ महिलालाई त्यस वर्ष डिम्बासयको क्यान्सर पहिचान भएको थियो, जसमध्ये ५३८ जनाको मृत्यु त्यही वर्ष भएको थियो। यी तथ्यांकहरु अत्यन्त निराशाजनक छन्। अझै दुःखलाग्दो कुरो के छ भने, यो क्यान्सरलाई सुरुमै पहिचान गर्ने स्क्रिनिङ जाँचहरु अहिलेसम्म पत्ता लागेको छैन। यसका लक्षणहरु पनि सुरुमै पहिचान गर्न अप्ठ्यारो हुन्छ। प्रत्येक नयाँ ४ जना बिरामीमध्ये ३ जनाको यो रोग ढिलो अर्थात् स्टेज ४ मा पत्ता लाग्छ। यो अवस्थामा यस क्यान्सरलाई उपचार गरी निर्मुल पार्ने सम्भावना अत्यन्त कम रहन्छ।
यी सबै दुःखलाग्दा तथ्यांकको कारण यस रोग सम्बन्धी जनचेतनाको कार्यक्रम अत्यन्त महत्वको विषय हो।
डिम्बासयको क्यान्सर के कारणले हुन्छ? यो क्यान्सरको जोखिममा कस्ता महिला छन्? यसको ठ्याक्क उत्तर अहिलेसम्मको सोध तथा अनुसन्धानले पत्ता लगाइसकेको छैन। तर केही जोखिमका कारणहरु छन्, जसले डिम्बासयको क्यान्सर हुने सम्भावना अलि बढी रहन्छ।
१) उमेर: ७५ प्रतिशत डिम्बासयको क्यान्सर ५५ वर्षभन्दा माथिको उमेरका महिलालाई हुने गर्छ।
२) वंशाणुगत: परिवारमा कसैलाई स्तन तथा डिम्बासयको क्यान्सर भएमा।
३) Genetics: presence of specefic genetics mutation (BRCA-१, BRCA-२)
४) सन्तान नजन्माएका महिला
५) endometriosis भएका महिला
लक्षण
डिम्बासयको क्यान्सरका लक्षण धेरैमा सुरुमा देखिँदैन, तर तल दिएका लक्षणहरूले यो रोग हुनसक्ने सम्भावनालाई जनाउँछ:
१) लामो समयसम्म योनीबाट रक्तश्राब हुनु
२) कम्मर तथा तल्लो पेट दुख्नु
३) पेट फुल्नु तथा खाना खाँदा अप्ठ्यारो हुनु
४) तुरुन्त तथा छिटोछिटो पिसाब आउनु।
५) क़ब्जियत हुनु।
डिम्बासयको क्यान्सर प्राणघातक हुनुको मुख्य कारण, सुरुको अवस्थामा यसका लक्षणहरु नदेखिनु हो। दुर्भाग्य, यो क्यान्सर पत्ता लाग्दासम्म पेट तथा नजिकैको कम्मरसम्म सरिसकेको हुन्छ।
अझै दुःखलाग्दो कुरा के छ भने, यस रोग सम्बन्धी जनचेतनाको कमीले ग़र्दा अन्तिम स्टेजतिर देखिने लक्षण जस्तै: पेट फुल्ने, सुन्निने, तौल घट्ने, तल्लो पेट तथा कम्मरमा अप्ठ्यारो महसुस हुने, छिटोछिटो पिसाब हुने, क़ब्जियत हुने, पातलो दिसा हुनुलाई धेरैजसो महिलाले सामान्य रूपमा लिएर सहेर बस्ने गर्छन्। जसले गर्दा समयमै उपचार हुँदैन। जब धेरै गाह्रो हुन्छ अनि उपचार गर्न जान्छन्, त्यतिबेला ढिलो भइसकेको हुन्छ। यी कारणले गर्दा डिम्बासयको क्यान्सरलाई साइलेन्ट किलर पनि भनिन्छ।
डिम्बासयको क्यान्सर भएका महिलालाई अकाल मृत्युबाट बचाउन यस रोग सम्बन्धी जानकारी सम्पूर्ण सर्वसाधारण महिलासम्म पुग्न एकदमै ज़रूरी छ।
दुःखसाथ भन्नुपर्छ, यदि डिम्बासयको क्यान्सर ढिलो (स्टेज ४) मा पत्ता लाग्यो भने उपचार गरेर निर्मुल हुने सम्भावना अत्यन्त थोरै हुन्छ। तर सुरूकै स्टेजमा पहिचान भयो भने यस रोगलाई अत्यन्त कम खर्चमा सजिलोसँग शल्यक्रिया एवं केमोथेरापी दियर निर्मुल पार्न सकिन्छ। त्यही भएर यो क्यान्सरलाई समयमा पहिचान गरी समयमै उपचार गर्नुपर्छ भन्ने जनचेतना फैलाउनु हामी सबैको दायित्व हो।
डिम्बासयको क्यान्सरबाट बच्ने ठ्याक्कै कारण त छैनन् तर केही उपाय छन्, जसले केही मात्रामा यो क्यान्सरको जोखिमबाट बच्नमा सहयोग पुर्याउने छन्:
१) समयमा विवाह गरेर समयमा बच्चा जन्माउने
२) बच्चालाई स्तनपान गराउने
३) गर्भनिरोधक चक्की प्रयोग गर्ने
४) परिवार पूरा भइसकेपछि ट्युबल लिगेसन तथा डिम्बासयको शल्यक्रिया गरी हटाउने
५) शारीरिक व्यायाम, योगा, कसरत गरी स्वास्थ्य रहने
अन्त्यमा, डिम्बासय तथा अरु क्यान्सरबाट जोगिने उपाय भनेको सबैले आफ्नो स्वास्थ्यको प्रत्येक वर्ष अथवा प्रत्येक ६/६ महिनामा चिकित्सकसँग जाँच एवं परामर्श लिने गर्नुपर्छ।
(डा शाही पाटन अस्पतालका कन्सल्ट्यान्ट मेडिकल अंकोलोजिस्ट हुन्।)
