आज डिसेम्बर १ मा विश्वभर एड्स दिवस मनाइँदैछ। यस पटकको विश्व एड्स दिवस २०२१ को नारा 'असमानताको अन्त्य होस्,' 'एड्स अन्त्य गर्नुहोस्' रहेको छ। समाजमा पछाडि परेका मानिसहरूसम्म पुग्न विशेष ध्यान केन्द्रित गर्दै, विश्व स्वास्थ्य संगठनले आवश्यक एचआईभी सेवाहरूको पहुँचमा बढ्दो असमानताहरूलाई हाइलाइट गर्दैछ। विभाजन, असमानताको कारणले एचआईभीलाई विश्वव्यापी स्वास्थ्य संकट बन्न र रहन दिनु मानव अधिकारको असफलता हो। यसैपनि वर्तमान विश्वमा कोभिड-१९ ले असमानता र सेवाहरुमा पहुँचको दूरी बढाउँदैछ। जसले एचआईभी प्रभावित धेरै मानिसहरूको जीवनलाई थप चुनौतीपूर्ण बनाउँदैछ।
विश्वभर हालसम्म ३६.३ मिलियन मानिसको ज्यान लिइसकेको यो रोग एक प्रमुख विश्वव्यापी सार्वजनिक स्वास्थ्य समस्या हो। एचआईभी संक्रमणको ठोस उपचार चिकित्सा विज्ञानले आजसम्म बनाईसकेको छैन। तथापि यसको प्रभावकारी रोकथाम, निदान, उपचार र निगरानीमा बढ्दो पहुँचको साथ एचआईभीसँग बाँचिरहेका मानिसहरूलाई दीर्घ र स्वस्थ जीवन बिताउन सक्षम बनाउन सकिन्छ।
मानव इम्युनोडेफिसियन्सी भाइरस (एचआईभी) ले प्रतिरक्षा प्रणालीलाई लक्षित गर्दछ र धेरै संक्रमणहरू र केही प्रकारका क्यान्सरहरू विरुद्ध मानिसहरूको सुरक्षा प्रणालीलाई कमजोर बनाउँछ, जुन बलियो स्वस्थ प्रतिरक्षा प्रणाली भएका मानिसहरूले लड्न सक्छन्। जसरी भाइरसले प्रतिरक्षा कोशिकाको कार्यलाई नष्ट गर्दछ र बिगार्छ, संक्रमित व्यक्तिहरू बिस्तारै इम्युनोडिफिसिएन्ट हुन्छन्। प्रतिरक्षा प्रकार्य सामान्यतया सिडि४ सेल गणनाद्वारा मापन गरिन्छ।
एचआईभी संक्रमणको सबैभन्दा उन्नत चरण भनेको इम्युनोडेफिसियन्सी सिन्ड्रोम (एड्स) प्राप्त गर्नु हो। जसलाई व्यक्तिको आधारमा उपचार गरिएन भने विकास हुन धेरै वर्ष लाग्न सक्छ।
एचआईभी संक्रमित व्यक्तिहरूबाट रगत, आमाको दूध, वीर्य र योनीस्राव जस्ता विभिन्न शरीरका तरल पदार्थको आदानप्रदानबाट सर्छ। यो मुख्यतया असुरक्षित यौनसम्पर्क (कण्डम बिना), सुई वा सिरिन्जको बाँडेर प्रयोग र गर्भावस्था, जन्म वा स्तनपानको समयमा सर्छ। एचआईभी गर्भावस्था र सुत्केरीको समयमा आमाबाट बच्चामा सर्नसक्छ। चुम्बन गर्दा, अंगालो हाल्ने, हात मिलाउने वा व्यक्तिगत वस्तु, खाना वा पानी साझा गर्ने जस्ता सामान्य दैनिक सम्पर्कबाट व्यक्तिहरू संक्रमित हुन सक्दैनन्।
एचआईभी भएका मानिसहरू जो एन्टीरेट्रोभाइरल उपचार (एआरटी) लिइरहेका छन् र भाइरल रूपमा दबाइएका छन् उनीहरूले यौन सम्पर्कबाट एचआईभी सार्दैनन्। एआरटीमा प्रारम्भिक पहुँच र उपचारमा रहन यसकारण आवश्यक छ। एचआईभी भएका मानिसहरूको स्वास्थ्य सुधार गर्न मात्र होइन एचआईभी सर्ने रोकथाम गर्न पनि महत्त्वपूर्ण छ।
सामाजिक रुपले एचआईभीबाट संक्रमित व्यक्त्तिहरूले आफ्नो दैनिक जीवनमा अपहेलना र भेदभावको सामना गर्नु परेको हुन्छ। यसैपनि शारीरिक र मानसिक रुपले कमजोर अवस्थामा सामाजिक तिरस्कारले संक्रमित व्यक्तिलाई थप आक्रान्त बनाउछ। एचआईभी/एड्स-सम्बन्धित अपहेलना यस रोगको फैलावटलाई सफलतापूर्वक नियन्त्रण गर्नको लागि एक प्रमुख बाधक हो। यसले स्वास्थ्य सेवा र एचआईभी सेवा उपयोग गर्नबाट बन्चित बनाउँछ।
एड्सलाई समाजले कलंक, लाज, अविश्वास, भेदभाव र उदासीनताको रुपमा हेर्योत। अब यसलाई विश्वास, खुलापन, व्यक्ति र समुदायबीचको संवाद, पारिवारिक सहयोग, मानव ऐक्यबद्धता र नयाँ बाटो र समाधान खोज्ने मानव लगनशीलताको रुपमा चित्रण गर्नुपर्ने समय आएको छ। अब एड्सलाई पारिवारिक बाधाको रुपमा होइन सबै सेवामा समान पहुँच पुर्या उन जरुरी छ।
मुख्य जनसंख्या समूह बीच प्रमाण-आधारित, लक्षित रोकथामहरुको योजनावद्ध कार्यान्वयनको कारणले गर्दा हालका वर्षहरूमा नयाँ संक्रमणहरू उल्लेखनीय रूपमा घटेका छन्। तथापि कलंक र भेदभावविरुद्ध लड्न निरन्तर प्रयासहरूको बावजुद, सूचना र सेवाहरूमा खुला पहुँचका लागि नागरिक समाज, गैर सरकारी क्षेत्र, स्थानीय सरकारहरुमा यसको सघन वहस चलाउनु अत्यावश्यक छ।
नेपालमा एचआईभी संक्रमित व्यक्त्तिहरु मध्ये ३० प्रतिशत मात्र उपचारको लागि दर्ता भएका छन्। सुधारको गति स्थिर हुँदाहुँदै पनि ९० प्रतिशतलाई उपचारको दायरामा ल्याउने विश्वव्यापी लक्ष्य हासिल गर्न धेरै बाँकी छ। राष्ट्रिय एचआईभी रणनीतिका योजना सन् २०२० सम्ममा ९०-९०-९० को उपचार लक्ष्य द्रुत गतिमा हासिल गरि जनस्वास्थ्यको समस्याको रूपमा रहेको एड्स महामारीलाई २०३० सम्ममा अन्त्य गर्ने चुनौतीको रूपमा स्वीकार गरेको छ। यूएनएड्सको को ९०-९०-९० एड्स महामारीको अन्त्य गर्न मद्दतको लागि एक महत्वाकांक्षी उपचार लक्ष्य हो। जसको लागि ९० प्रतिशत मानिसहरूले आफ्नो एचआईभी स्थिति थाहा पाउनुपर्छ; एचआईभी संक्रमणको निदान भएका ९० प्रतिशत मानिसहरूले निरन्तर एन्टिरेट्रोभाइरल थेरापी प्राप्त गर्नुपर्छ र एन्टिरेट्रोभाइरल थेरापी प्राप्त गर्ने सबै मानिसहरूमध्ये ९० प्रतिशतले भाइरल दमन गर्नुपर्छ।
नेपालले एचआईभी संक्रमित व्यक्तिहरुको लागि नीति र मानव अधिकारमा उल्लेखनीय प्रगति हासिल गरेको भनिए पनि कार्यान्वयन अझै बलियो हुन आवश्यक छ। एचआईभी परीक्षण, एचआईभी सकारात्मक स्थितिको खुलासा र एन्टिरेट्रोभाइरल उपचार एचआईभी रोकथामका लागि महत्त्वपूर्ण रणनीतिहरू हुन्। यद्यपि विश्वभर एचआईभीको जोखिममा रहेका ४० प्रतिशत भन्दा बढी जनसंख्याको एचआईभी परीक्षण सेवाहरूमा पहुँच छैन र एचआईभी भएका ५० प्रतिशतभन्दा बढी मानिसहरूले एआरटी प्राप्त गर्दैनन्।
प्रभावकारी एचआईभी रोकथाम सन्देशहरू, एचआईभी परीक्षण र उपचार सेवाहरूमा समान पहुँच सुनिश्चित गर्न सबै पक्षको सहयोग आवश्यक छ। गुणस्तरीय एचआईभी परीक्षणमा सबै मानिसहरूको पहुँच सुनिश्चित गर्नको लागि अहिले उपलब्ध नयाँ प्रबिधि प्रयोग गरिँदै छ। सेवा प्रदायकहरूद्वारा समुदाय-आधारित परीक्षण, समुदायको नेतृत्वमा परीक्षण र एचआईभी आत्म-परीक्षण मानिसहरूलाई उनीहरूको स्थिति जान्न मद्दत गर्ने महत्त्वपूर्ण उपकरणहरू हुन्।
स्वास्थ्य सेवा प्रदायकहरूको लागि शिक्षा, तालिम र क्षमता निर्माण पनि महत्त्वपूर्ण गतिविधिहरू हुन्। जसले स्वास्थ्य सेवा प्रदायकहरू र प्रणालीहरू र समुदायमा आधारित संस्थाहरू र तिनीहरूका कर्मचारीहरूलाई उच्च गुणस्तरको एचआईभी रोकथाम, हेरचाह र उपचार सेवाहरू प्रभावकारी रूपमा प्रदान गर्न सक्ने क्षमतामा सुधार गर्न सक्छ। व्यापक एचआईभी परीक्षण, समयमै निदान, उपचार र निगरानीको सम्बन्धमा राष्ट्रिय एचआईभी रोकथामका प्रयासहरू र एचआईभीसँग जुधिरहेका व्यक्त्तिहरूको स्वास्थ्य सुधार गर्न महत्त्वपूर्ण छ।
-(डा कोइराला कलेज अफ मेडिकल साइन्स, भरतपुरमा कम्युनिटी मेडिसिन तेस्रो वर्ष अध्ययनरत छिन्।)
