सुन्दर हाँसो मात्र आत्मविश्वासको प्रतीक होइन, यो सम्पूर्ण स्वास्थ्यसँग पनि जोडिएको हुन्छ। दाँत र मुख सफा राख्दा न केवल किरा लाग्ने समस्या टर्छ, बरु मुटु, मिर्गौला र सम्पूर्ण शरीरलाई स्वस्थ राख्न सहयोग पुग्छ। सानो लापरबाहीले ठूलो समस्या निम्त्याउन सक्छ, जसले दुखाइ मात्र होइन, महँगो उपचारको झन्झट पनि ल्याउँछ। त्यसैले दाँतको नियमित हेरचाह गर्नु प्रत्येक व्यक्तिको पहिलो प्राथमिकता हुनुपर्छ।
खाना खाईसकेपछि फ्लोराइडयुक्त मञ्जनले ब्रस गर्नुपर्दछ । हाल नेपालमा ब्रस गर्न नजान्दा, सही तरिकाले ब्रस नगर्दा दाँतमा हुने क्षति होस वा व्रस नै नगरी दाँतमा र गिजामा हुने दुवै प्रकारका समस्याहरु मुख स्वास्थ्यका चुनौती हुन्। त्यसको निराकरण को लागि ब्रस गर्ने, दुई दाँतको विचमा फसेका खानेकुराहरु डेन्टल फ्लस वा इन्टरडेन्टल व्रसको माध्यमबाट निकाल्न सकिन्छ र दाँत गिजामा हुने अनावस्यक रोग र क्षति कम गर्न सकिन्छ।
१. दैनिक ब्रश गर्ने
• बिहान खाना खाईसकेपछी र राति खानाखाईसकेपछि दिनमा कम्तीमा २ पटक ब्रश गर्ने।
• नरम ब्रस प्रयोग गर्ने र २–३ महिनामा ब्रस फेर्ने।
२. सही तरिकाले ब्रश गर्ने
• व्रसलाई दाँतको सवै भागमा पुग्नेगरी सफा गर्ने ।सबै दाँत, गिजा र जिब्रो सफा गर्ने।
• धेरै बल लगाएर वा घोटेर व्रस नगर्ने, त्यसो गर्दा दाँत र गिजामा क्षति हुन सक्छ।
३. फ्लोराइड भएको मञ्जन प्रयोग गर्ने गरौं
• फ्लोराइड दाँत बलियो बनाउन र किरादेखि जोगाउन मद्दत गर्छ।
४. डेन्टल फ्लस वा इन्टरडेन्टल ब्रश प्रयोग गर्ने
• दाँतको बीचमा अड्किएको खाना हटाउन दैनिक प्रयोग गर्ने।
५. माउथवाश प्रयोग गर्ने
• ब्याक्टेरिया घटाउन, मुखको दुर्गन्ध रोक्न मद्दत हुन्छ।
. मनतातो नुनपानिको सहायताले कुल्ला गर्नसकिन्छ ।
६. सन्तुलित आहार खाने
• चिनी, बोतलको पेय पदार्थ (सोडा, कोल्डड्रिंक) कम गर्ने।
• फलफूल, सागसब्जी, दूधजन्य पदार्थ बढी खाने।
७. धूमपान र मदिराबाट टाढा रहने
• यसले दाँत र गिजा दुवै बिगार्छ र मुख क्यान्सरको खतरा बढाउँछ।
८. नियमित दन्त परीक्षण गर्ने
• ६ महिनामा एक पटक दन्त चिकित्सकलाई देखाउने।
• समस्या नआउँदासम्म पनि चेकअप गर्नुपर्छ।
मासु/माछा खाइसकेपछि दाँतको हेरचाह गर्ने तरिका
१. पानीले कुल्ला गर्ने
• खानेबित्तिकै मुखमा पानी घुमाएर कुल्ला गर्ने।
• यसले खाना टुक्रा हटाउँछ र गन्ध कम गर्छ।
२. फ्लस वा टूथपिक (सावधानीपूर्वक) प्रयोग गर्ने
• दाँतको बीचमा अड्किएको मासु वा काँढा हटाउन डेन्टल फ्लस प्रयोग गर्ने।
• कठोर टूथपिकले गिजा क्षति गर्न सक्छ, त्यसैले नरम विकल्प रोज्ने।
३. ब्रस गर्ने
• खानेपछि कम्तीमा ३० मिनेट पर्खेर मात्र ब्रस गर्ने (तुरुन्तै ब्रस गर्दा दाँतको इनेमल नोक्सान हुन सक्छ ।
• फ्लोराइड भएको पेस्ट प्रयोग गर्ने।
४. माउथवाश प्रयोग गर्ने
• ब्याक्टेरिया कम गर्न र मुखको गन्ध हटाउन माउथवाश प्रभावकारी हुन्छ।
• नपाए घरमै नुनपानीले कुल्ला गर्न सकिन्छ।
५. जिब्रो सफा गर्ने
• मासु वा माछा खाएपछि गन्ध जिब्रोमा बस्छ, त्यसैले जिब्रो स्क्र्यापरले सफा गर्ने।
६. च्युइङ गम (शुगर-फ्री)
• तुरुन्तै ब्रस सम्भव नभएमा शुगर-फ्री च्युइङ गम चपाउँदा लार बढ्छ र मुख सफा रहन्छ।
🦷 दाँत सफा गर्ने मुख्य वस्तुहरू
१. टुथब्रस (Toothbrush)
• नरम ब्रिसल भएको ब्रस राम्रो हुन्छ।
• इलेक्ट्रिक ब्रस पनि उपयोगी हुन्छ।
३. टुथपेस्ट (Toothpaste)
• फ्लोराइड भएको पेस्ट प्रयोग गर्नुपर्छ।
• दाँत चम्काउने, संवेदनशीलताका लागि छुट्टै पेस्ट उपलब्ध हुन्छ।
3. डेन्टल फ्लस (Dental Floss)
• दाँतको बीचमा अड्किएको खाना निकाल्न।
४. माउथवाश (Mouthwash)
• ब्याक्टेरिया घटाउन, दुर्गन्ध रोक्न।
• एल्कोहल-फ्री माउथवाश गिजाका लागि सुरक्षित हुन्छ।
५. टंग स्क्र्यापर (Tongue Scraper)
• जिब्रोमा अड्किएको फोहोर र ब्याक्टेरिया हटाउन।
६. इण्टरडेन्टल ब्रस (Interdental Brush)
• दाँतबीच सफा गर्न फ्लसको विकल्प।
७. वाटर फ्लसर (Water Flosser / Oral irrigator)
• पानीको प्रेशरले दाँतबीच सफा गर्ने आधुनिक उपकरण।
८. च्युइङ गम (Sugar-free)
• तुरुन्तै ब्रस सम्भव नभएमा प्रयोग गर्न सकिने।
• लार बढाउँछ, दाँतलाई प्राकृतिक रूपमा सफा राख्छ।
🦷 दाँत विग्रने प्रक्रिया
१. खाना र चिनी दाँतमा बस्नु
• चिनी र स्टार्च भएको खाना (मिठाइ, च्याउमिठो, चाउमिन, सोडा, जुस) दाँतमा टाँसिन्छ।
२. ब्याक्टेरिया बढ्नु
• मुखमा हुने ब्याक्टेरियाले ती खानेकुरा खाएर एसिड उत्पादन गर्छ।
३. इनेमल कमजोर हुनु
• एसिडले दाँतको बाहिरी तह (Enamel) गलाउँछ।
• सुरुवातीमा सेतो दाग (white spots) देखिन्छ।
४. किरा लाग्नु (Cavity बन्नु)
• इनेमल फुटेपछि भित्रको भाग (Dentin) नोक्सान हुन्छ।
• यसपछि दाँतमा प्वाल पर्छ र दुखाइ सुरु हुन्छ।
५. गहिरो क्षति हुनु
• किराले दाँतको भित्री भाग (Pulp) सम्म पुग्दा तीव्र दुखाइ, सुन्निनु र संक्रमण हुन्छ।
• उपचार नगरे अन्ततः दाँत निकाल्नैपर्ने अवस्था आउँछ।
⚠ दाँत विग्रने मुख्य कारणहरू
• दिनमा २ पटक ब्रस नगर्नु
• खानापछि मुख सफा नगर्नु
• बढी चिनी वा मीठो पदार्थ खानु
• धूमपान वा मदिरा सेवन
• नियमित दन्त परीक्षण नगर्नु
० कडा वस्तुहरु जस्तै धातुहरु, दाँतले टोक्नु
🦷 दाँतमा खाना/मासु वा अन्य खानेकुरा अड्किएपछि हुने समस्या
१. ब्याक्टेरिया बढ्ने
• अड्किएको खाना टुक्रामा ब्याक्टेरिया चाँडै बढ्छ।
• यसले दुर्गन्ध (Bad breath) ल्याउँछ।
२. गिजा सुन्निनु र रगत आउनु
• गिजाको वरिपरि अड्किएर बसेको खाना सफा नगर्दा गिजा सुन्निन्छ, रगत आउन थाल्छ।
३. दाँतमा किरा लाग्नु (Dental caries)
• लामो समयसम्म सफा नगरे दाँत गल्न थाल्छ।
• प्वाल पर्न सक्छ।
. मुखको संङक्रमण हुन्छ ।
४. पेरियोडन्टल रोग (गिजा रोग)
• गहिरो संक्रमण भएर गिजा कमजोर हुन्छ।
• दाँत हल्लिन सुरु गर्छ।
५. दुखाइ र असहजता
• अड्किएको भागमा चपाउँदा दुख्छ, कहिलेकाहीँ टाउको वा कानसम्म दुखाइ जान सक्छ।
🦷 दाँत र मुख सफा गर्दा हुने फाइदा
१. किरा लाग्नबाट जोगाउँछ
• दाँतमा टाँसिने खाना र ब्याक्टेरिया हटाउँछ।
• इनेमल बलियो रहन्छ, प्वाल पर्दैन।
२. गिजा रोग रोक्छ
• गिजा सुन्निनु, रगत आउनु वा Periodontitis जस्ता रोगबाट बचाउँछ।
३. मुखको दुर्गन्ध (Bad breath) हटाउँछ
• जिब्रो, दाँतबीच र गिजामा बस्ने फोहोर सफा हुँदा मुख ताजा रहन्छ।
४. दाँत सेतो र चम्किलो देखिन्छ
• प्लाक र दाग हटाउँछ।
• आत्मविश्वास बढ्छ।
५. दाँत लामो समयसम्म बलियो रहन्छ
• दाँत हल्लिन वा चाँडै झर्ने समस्या कम हुन्छ।
६. सम्पूर्ण स्वास्थ्यमा फाइदा
• मुख सफा राख्दा मुटु, मिर्गौला, मधुमेह जस्ता रोगसँग सम्बन्धित जोखिम पनि कम हुन्छ।
७. दुखाइ र खर्च दुबै बचत
• समस्या बेलैमा रोकिँदा दन्त उपचार (फिलिङ, रुट क्यानाल, दाँतको ईम्प्लान्ट) जस्ता महँगा उपचार गर्नुपर्दैन।
🦷 मानिसको मुखमा राखिने प्रमुख कृत्रिम दाँतका प्रकार
१. मेटल (Metal crown/bridge)
• सामग्री: सुन (Gold), स्टिल (Stainless steel), वा अन्य Dental alloy।
• फाइदा:
• धेरै बलियो र टिकाउ।
• चपाउने दाँत (पछाडिका molar) मा उपयुक्त।
• कमजोरि: रङ धातुजस्तो देखिने भएकाले अगाडिका दाँतमा सौन्दर्यात्मक दृष्टिले राम्रो नदेखिन सक्छ।
२. जिरकोनिया (Zirconia crown/bridge)
• सामग्री: Zirconium dioxide (सेरामिक)।
• फाइदा:
• प्राकृतिक दाँजस्तै सेतो र सुन्दर देखिन्छ।
• बलियो, धातुभन्दा हल्का।
• एलर्जी वा धातु प्रतिकूल असर नहुने।
• कमजोरी:
• धातु भन्दा महँगो।
• धेरै कठोर भएकाले कहिलेकाहीँ विपरीत दाँतमा असर पर्न सक्छ।
३. पीएफएम (Porcelain Fused to Metal)
• सामग्री: भित्र मेटल, बाहिर पोर्सिलेन (सेरामिक)।
• फाइदा:
• बलियो र देख्दा सेतो दाँतजस्तै।
• कमजोरी:
• लामो समयपछि पोर्सिलेन फुट्न सक्छ।
• गिजा नजिक कालो धर्का देखिन सक्छ।
४. पूर्ण सेरामिक (All Ceramic)
• धातु प्रयोग नभएको पूर्ण पोर्सिलेन।
• देख्दा धेरै नै प्राकृतिक।
• अगाडिका दाँतका लागि उपयुक्त, तर धेरै बलियो चपाउने दाँतका लागि कहिलेकाहीँ कमजोर।
५. एक्रिलिक / कम्पोजिट (Acrylic / Composite teeth)
• प्रायः पुरा सेट दाँत डेन्ट्चर (नकली दाँतको सेट) मा प्रयोग हुने।
• सस्तो, हल्का, तर टिकाउपन कम।
• बलियोपन चाहिने ठाउँ (पछाडिका दाँत): मेटल वा जिरकोनिया राम्रो।
• सौन्दर्य चाहिने ठाउँ (अगाडिका दाँत): जिरकोनिया वा सेरामिक बढी उपयुक्त।
• सस्तो र सामान्य समाधान: PFM वा एक्रिलिक।
🦷 झिक्ने दाँतको हेरचाह गर्ने तरिका
१. दिनमा दुई पटक सफा गर्ने
• बिहान र राति मृदु ब्रस (soft brush) र हल्का साबुन वा विशेष डेन्टचर क्लिनरले सफा गर्ने।
• सामान्य टूथपेस्ट धेरै कठोर हुन्छ, त्यसैले प्रयोग नगर्नु राम्रो।
२. राति सुत्दा खोल्ने
• झिक्ने दाँत सुत्दा निकालेर राख्दा गिजालाई आराम मिल्छ।
• लगातार लगाइराख्दा गिजा सुन्निन सक्छ।
३. पानीमा राखेर भिजाउने
• दाँत निकालेर सफा पानी वा डेन्टचर सोलुसनमा भिजाएर राख्ने।
• सुकाउन छाड्दा टुट्न वा बिग्रन सक्छ।
४. नियमित मुख सफा गर्ने
• झिक्ने दाँत बाहिर निकालेपछि गिजा, जिब्रो र तालु सफा गर्न ब्रस वा सफा कपडा प्रयोग गर्ने।
५. सावधानीपूर्वक ह्यान्डल गर्ने
• सफा गर्दा पानीले भरिएको भाँडो वा टल्किने कपडामाथि सफा गर्ने, तल खस्दा फुट्न नदिने।
६. नियमित जाँच
• ६–१२ महिनामा दन्त चिकित्सकलाई देखाउने।
• फिटिङ मिलेन भने तुरुन्तै मिलाउनुपर्ने, नत्र गिजा घर्षणले घाउ हुन्छ।
👶 बच्चाको दाँत हेरचाह गर्ने तरिका
१. दाँत आउनु अघि (०–६ महिना)
• दुध पिएपछि सफा कपडा वा गजले बच्चाको गिजा हल्का पुछ्ने।
• यसले ब्याक्टेरिया बस्न दिँदैन।
२. दाँत आउन थालेपछि (६ महिना–२ वर्ष)
• पहिलो दाँत देखिएलगत्तै सफा गर्न सुरु गर्ने।
• बच्चाको लागि विशेष नरम ब्रस (baby brush) प्रयोग गर्ने ।
३. २–६ वर्ष
• बच्चाले आफैं ब्रस गर्न सुरु गर्छ तर अभिभावकले सहयोग गर्नैपर्छ।
• वच्चाको पेस्ट प्रयोग गर्ने । मात्रा मटरको दानाभन्दा बढी नहाल्ने।
• बिहान उठ्दा र राति सुत्नु अघि अनिवार्य ब्रस गराउने।
४. ६ वर्षपछि
• बच्चालाई फ्लस गर्ने बानी सिकाउने।
• चिनी कम खाने बानी बनाउनुपर्ने (चोकलेट, मिठाई, सोडा कम) ।
• प्रत्येक ६ महिनामा दर्तावाल दन्त स्वास्थ्यकर्मिलाई लाई देखाउने।
🦷 बच्चाको दाँत हेरचाहका फाइदा
• दाँतमा किरा लाग्दैन।
• गिजा बलियो हुन्छ।
• मुखको दुर्गन्ध हुँदैन।
• स्थायी दाँत ठिक ठाउँमा बलियो भएर आउँछ।
• बच्चामा आत्मविश्वास बढ्छ(सुन्दर हाँसो)।
. स्थायी दाँत नआउन्जेल वच्चाहरुलाई चपाउन मद्दत पुग्छ ।
दाँत हाम्रो जीवनभरका साथी हुन्। नियमित ब्रस, फ्लस, स्वास्थ्यकर खानपान र दन्त विशेषज्ञसँगको परामर्शले हामीलाई उज्यालो मुस्कान र बलियो दाँत दिन्छ। बच्चादेखि वृद्धसम्म, सबैले दाँतको हेरचाहलाई दैनिक बानी बनाउन सके भविष्यमा दन्त रोग र अनावश्यक खर्चबाट बच्न सकिन्छ। याद राखौं, 'स्वस्थ दाँत, स्वस्थ जीवनको आधार' हो।
(सिनियर डेन्टल साईन्स डेन्टल हाईजेनिस्ट देवकोटा नेपाल डेन्टल साईन्स हाईजेनिस्ट एसोसिएसनका अध्यक्ष संञ्जीवनी डेन्टल होम गोङ्गवु काठमाडौंका प्रमुख हुन्)
