हामी गर्वका साथ भन्छौँ- हामी नयाँ पुस्ता हौँ, आधुनिक संसारमा बाँचिरहेका छौँ। तर के साँच्चै हामी आधुनिक भएका छौँ? के हाम्रो सोचाइ बदलिएको छ? जब साथी वा परिवारका सदस्य उदास भएर हामीलाई फोन गर्छन्, कति स्वागत गर्छौँ? के हामी उनीहरूको कुरा निसंकोच सुन्छौँ वा 'नक्कली', 'पागल' भनेर खारेज गर्छौं?
जब कोही आत्महत्याबाट मर्छन्, तब हामी भन्छौँ- 'यदि थाहा भएको भए केही गर्न सक्थेँ।' तर जब उनीहरू बाँचिरहेका हुन्छन्, हामी प्रायः बेवास्ता गर्छौं।
शारीरिक रोग लाग्दा हामी अस्पताल धाउँछौँ। तर जब चिन्ता, त्रास, डिप्रेसन वा प्यानिक अट्याक हुन्छ, उपचार लिन लाज मान्छौँ। यसको मुख्य कारण हो–हाम्रो समाज, सामाजिक अन्धविश्वास र पिछडिएको सोच, भेदभावको डर। धेरै बिरामीले आफ्ना समस्या न त कसैसँग बाँड्छन्, न त अस्पताल धाउँछन्। यसरी उपचारयोग्य रोगलाई हाम्रो समाजले लज्जा र अपराधबोधमा रूपान्तरण गरिदिन्छ। कोही मानसिक रोग भएको भन्यो भने हामी ‘पागल’, ‘बौलाहा’ जस्ता शब्द प्रयोग गर्छौँ। रोगलाई 'खराब कर्मको परिणाम', 'दुष्ट आत्माको प्रभाव' भनेर चित्रण गर्छौं।
मानसिक स्वास्थ्य के हो?
विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ) का अनुसार मानसिक स्वास्थ्य केवल मानसिक रोग नहुनु मात्र होइन, बरु यो एक सकारात्मक अवस्था हो, जसमा व्यक्ति आफ्ना क्षमताहरू पूरा गर्न, जीवनका तनावहरू सामना गर्न, उत्पादनशील काम गर्न, र समाजमा योगदान गर्न सक्षम हुन्छ।
वैज्ञानिक प्रमाणहरूले देखाएका छन् कि राम्रो मानसिक स्वास्थ्यले शारीरिक स्वास्थ्य, प्रतिरक्षा प्रणाली, निर्णय क्षमता, सामाजिक सम्बन्ध र कार्यक्षमतामा प्रत्यक्ष सकारात्मक प्रभाव पार्छ। उदाहरणका लागि, मानसिक स्वास्थ्य सन्तुलित व्यक्तिहरूमा तनावको सामना गर्ने क्षमता बढी हुन्छ, डिप्रेसन र चिन्ताबाट बच्ने सम्भावना उच्च हुन्छ, र उनीहरूको जीवन गुणस्तर सुधार हुन्छ।
सरल भाषामा भन्नुपर्दा, जब हाम्रो मन डर, निरन्तर उदासी, अनावश्यक बाध्यता वा असहायताबाट मुक्त भएर दैनिक जीवन, काम, परिवार र सामाजिक सम्बन्धमा सक्रिय र सन्तुलित रहन सक्छ, तब हामी वास्तविक रूपमा मानसिक रूपमा स्वस्थ छौं।वैज्ञानिक दृष्टिले, मानसिक स्वास्थ्य केवल उपचारको विषय होइन, जीवनको सम्पूर्ण गुणस्तर र सामाजिक योगदानसँग प्रत्यक्ष सम्बन्धित छ। मानसिक स्वास्थ्य कमजोर हुनु भनेको केवल रोग नभई, जीवनका सम्भावनाहरू सीमित हुनु हो।
नेपालमा मानसिक स्वास्थ्यको समस्या
नेपालमा मानसिक स्वास्थ्यको बोझ तीव्र गतिमा बढ्दै गएको छ, जसको जरा हाम्रो सामाजिक, आर्थिक र सांस्कृतिक संरचनामा गहिरो रूपमा गाडिएको छ। तीव्र शहरीकरण, बेरोजगारी, गरिबी र असमानताले युवाहरूमा तनाव र निराशा बढाएको छ भने शैक्षिक दबाब, प्राकृतिक प्रकोप र युद्धपछिका घाउहरूले मानसिक असन्तुलनलाई अझ बल दिएका छन्। घरेलु हिंसा र लैङ्गिक विभेदले विशेषगरी महिलाहरूलाई दोहोरो चोट पुर्याएको छ- जहाँ उनीहरू पीडित मात्रै होइन, प्रायः दोषी ठहरिन्छन्। मानसिक रोग भएकी महिलालाई परिवारले छोडिदिने, 'बोक्सी' भन्ने आरोप लगाउने र लाजको डरले उपचार लुकाउने घटनाले हाम्रो समाजमा मानसिक स्वास्थ्यलाई अझ अन्धकारमा धकेलिरहेको छ। यो केवल स्वास्थ्यको विषय होइन- यो हाम्रो सामाजिक चेतना, करुणा र मानवताको परीक्षा हो।
किन बिरामी अस्पताल जान चाहँदैनन्?
नेपालमा मानसिक स्वास्थ्य सेवामा पहुँचको अभाव र उपचारमा अनिच्छाका प्रमुख कारणहरू:
ग्रामीण क्षेत्रमा सेवा पहुँचको कमी: धेरै गाउँ र दूरदराजका क्षेत्रमा मानसिक स्वास्थ्य सेवा पहुँच छैन, जसले बिरामीलाई स्वास्थ्य संस्थासम्म पुग्न कठिनाइ पैदा गर्छ।
सामाजिक कलंक र पारिवारिक अवरोध: मानसिक रोगलाई अझै कलंक र कमजोरीको रूपमा हेरिने प्रवृत्ति छ। परिवार वा समाजको डरका कारण बिरामीले उपचार खोज्न हिचकिचाउँछन्।
स्वास्थ्यकर्मीको तालिम र स्रोतको अभाव: प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्रमा पर्याप्त तालिम प्राप्त विशेषज्ञ र स्रोत नहुनुले गुणस्तरीय सेवा दिन सकिँदैन।
सार्वजनिक/सरकारी पहलहरूको कमी: नीति र कार्यक्रम भए पनि व्यवहारमा लागू हुने स्तरमा अझै कमी छ, जसले उपचार र पहुँचमा अवरोध सिर्जना गर्छ।
यो समस्या केवल बिरामीको होइन, हाम्रो साझा सामाजिक र स्वास्थ्य चुनौती हो, जसको समाधान स्वास्थ्य सेवा सुधार, जागरूकता र समुदाय–आधारित पहल मार्फत गर्न सकिन्छ।
मानसिक स्वास्थ्यका व्यावहारिक समाधानहरू :
प्राथमिक स्वास्थ्य सेवामा एकीकरण : स्वास्थ्य चौकी र प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्रमा गोपनीय कक्ष, गाइडलाइन र मनोसामाजिक समर्थन उपलब्ध गराएर मानसिक स्वास्थ्य सेवालाई सबैको पहुँचमा ल्याउनु आवश्यक छ।
मानव स्रोत विकास : साइकियाट्रिक नर्स, काउन्सिलर, र मनोवैज्ञानिकलाई नियमित तालिम, केस स्टडी र सुपरभिजनमार्फत सक्षम बनाउनु पर्नेछ। ग्रामीण क्षेत्रमा टेली–मेडिसिन र मोबाइल क्लिनिकमार्फत विशेषज्ञ सेवा पुर्याउने व्यवस्था गर्नुपर्छ।
समुदाय–आधारित सेवा : विद्यालय, कार्यस्थल र समुदायमा हेल्पलाइन, पियर सपोर्ट ग्रुप र मनोस्वास्थ्य कार्यशाला सञ्चालन गर्नुपर्छ। स्थानीय भाषा र सांस्कृतिक सन्दर्भअनुसार सूचना र सहयोग प्रणाली विकास गर्नु अति आवश्यक छ।
कलंक न्यूनीकरण र सामाजिक दृष्टिकोण सुधार : मानसिक रोग अपराध वा कमजोरी होइन, उपचारयोग्य स्वास्थ्य समस्या हो भन्ने सन्देश समाजमा फैलाउनुपर्छ। स्कूल, मिडिया, सामाजिक र धार्मिक संस्थामार्फत कथा–साझेदारी, प्रशिक्षण र संवाद कार्यक्रम सञ्चालन गरी सामाजिक चेतना बढाउनुपर्छ।
मानसिक रोग कमजोरी होइन- यो पूर्ण रूपमा उपचारयोग्य अवस्था हो। तर हाम्रो मौनता, अपमानजनक भाषा र समाजको बेवास्ताले हजारौं मानिस अझै अँध्यारोमा हराइरहेका छन्।
मानसिक रोग पनि शरीरको रोग जत्तिकै वास्तविक र गम्भीर हुन्छ। यदि कसैको हड्डी भाँचियो भने हामी उनलाई तुरुन्त चिकित्सककोमा पुर्याउँछौं। हामी भन्दैनौं, “यो तिम्रो भाग्य हो, अब यस्तै बस।” त्यसैगरी, मानसिक स्वास्थ्यको समस्या वा भावनात्मक पीडामा परेका व्यक्तिहरूलाई पनि सम्मान र समझदारीका साथ सहयोग र उपचार उपलब्ध गराउनु हाम्रो कर्तव्य हो। मानसिक रोग कमजोरी होइन; यो पूर्ण रूपमा उपचारयोग्य अवस्था हो। मानसिक स्वास्थ्य पनि शारीरिक स्वास्थ्य जत्तिकै वास्तविक, गम्भीर र महत्वपूर्ण हुन्छ।
अब मौनता तोड्ने, कलंक हटाउने र मानसिक स्वास्थ्यलाई हाम्रो स्वास्थ्य प्रणालीको केन्द्रमा राख्ने समय आएको छ।सशक्त, शिक्षित र सहानुभूतिपूर्ण समाजले मात्र पीडितलाई सहयोग र आशा दिन सक्छ।किनभने, अन्ततः स्वस्थ समाज त्यतिबेला मात्र सम्भव हुन्छ, जब उसका नागरिक मानसिक रूपमा स्वस्थ हुन्छन्।
