बालबालिकाको समग्र व्यक्तित्व विकासका लागि राम्रो संचार सीप (गुड कम्युनिकेशन स्किल) अपरिहार्य छ। आत्मविश्वास, सामाजिक सम्बन्ध, नेतृत्व क्षमता तथा जीवनका विभिन्न पक्षमा सफलता हासिल गर्न संवाद कला निकै महत्त्वपूर्ण हुन्छ। विशेषगरी, आधुनिक समाजमा जहाँ प्रतिस्पर्धा दिनप्रतिदिन तीव्र बन्दै गएको छ, त्यहाँ प्रभावकारी बोलचालको क्षमता भएका बालबालिकाले थप अवसरहरू पाउन सक्छन्।
बाल्यकालमै किन आवश्यक छ राम्रो संवाद सीप?
सानैदेखि प्रभावकारी ढंगले आफ्नो विचार व्यक्त गर्न जान्ने बच्चाहरू सामाजिक रूपमा सक्रिय, आत्मनिर्भर तथा आत्मविश्वासी हुन्छन्। कुनै नयाँ व्यक्तिसँग कुरा गर्न डराउनु, भीडमा आफ्ना कुरा राख्न नसक्नु वा आफ्ना विचार व्यक्त गर्न झिझक मान्नुजस्ता समस्या बाल्यकालमै समाधान गर्न सकिन्छ।
संचार सीप राम्रो भएमा बालबालिकाले आफ्नो भावना, विचार र तर्कलाई प्रस्ट रूपमा राख्न सक्छन्। विद्यालयका अतिरिक्त सामाजिक गतिविधिमा उनीहरूको सहभागिता बढ्छ, जसले उनीहरूको नेतृत्व क्षमतामा समेत सुधार ल्याउँछ।
बालबालिकाको संवाद क्षमता सुधार्न अभिभावकको भूमिका
बालबालिकाको भाषा र संवाद क्षमता सुधार्न अभिभावक तथा शिक्षकहरूको महत्त्वपूर्ण भूमिका रहन्छ। निम्न उपायहरू अपनाएर अभिभावकहरूले सानैदेखि नै उनीहरूमा राम्रो संचार सीप विकास गर्न सक्छन्।
१. नियमित संवाद गर्नुहोस्
बालबालिकासँग दैनिक रूपमा फरक-फरक विषयमा कुरा गर्नुहोस्। उनीहरूको विद्यालय, खेलकुद, मनपर्ने पुस्तकहरू तथा अन्य रुचिका विषयमा कुराकानी गर्नुहोस्। जति धेरै संवाद हुन्छ, बालबालिकाको आत्मविश्वास उति नै बढ्छ।
२. ‘आज के भयो?’ भन्ने प्रश्न सोध्नुहोस्
हरेक दिन बालबालिकासँग उनीहरूले भोगेका अनुभवहरू सोध्ने बानी बसाल्नुहोस्। विद्यालयमा सिकेका कुरा, साथीहरूसँग बिताएको समय वा रमाइला क्षणबारे कुरा गर्दा उनीहरू खुलेर बोल्न सिक्छन्।
३. पुस्तक पढ्ने बानी बसाल्नुहोस्
किताबहरू बालबालिकाको भाषा तथा संवाद क्षमतामा सुधार ल्याउने सबैभन्दा प्रभावकारी माध्यम हुन्। उनीहरूसँग मिलेर पुस्तक पढ्नुहोस्, नयाँ शब्दहरूको अर्थ बुझाउनुहोस्, र कथाका बारेमा उनीहरूको धारणा सोध्नुहोस्। यसले उनीहरूमा अभिव्यक्ति क्षमता बढाउने मात्र होइन, विचार राख्ने शैलीमा समेत सुधार ल्याउँछ।
४. सार्वजनिक रूपमा बोल्ने अवसर दिनुहोस्
बालबालिकालाई विद्यालयमा वा घरमै सानो समूहमा प्रस्तुति दिन प्रोत्साहित गर्नुहोस्। कुनै विषयमा उनीहरूको विचार राख्न लगाउनुहोस्। अभिनय, वाद-विवाद, कविता वाचन, तथा सार्वजनिक भाषण प्रतियोगितामा भाग लिन प्रेरित गर्दा उनीहरूको डर कम हुन्छ।
५. प्रविधिको सकारात्मक उपयोग गराउनुहोस्
आजको डिजिटल युगमा, बालबालिकाले इन्टरनेट तथा विभिन्न सञ्चार माध्यमबाट सिक्न सक्छन्। अभिभावकले तिनीहरूलाई शैक्षिक भिडियोहरू, भाषासम्बन्धी एपहरू तथा अन्य सकारात्मक डिजिटल साधनहरू प्रयोग गर्न प्रोत्साहित गर्नुपर्छ।
निष्कर्ष
बाल्यकालमै प्रभावकारी संचार सीप सिकेका बालबालिकाहरू भविष्यमा आत्मविश्वास, मिलनसार र सफल व्यक्ति बन्न सक्छन्। अभिभावक र शिक्षकहरूको सक्रिय सहभागिताले उनीहरूलाई खुला संवाद गर्न, आफ्नो विचार राख्न र सामाजिक सम्बन्ध सुधार गर्न सघाउँछ। त्यसैले, अभिभावकहरूले बालबालिकासँग बढी समय बिताउने, उनीहरूको विचार सुन्ने र नियमित संवाद गर्ने प्रयास गर्नुपर्छ।
बालबालिकाको उज्जवल भविष्यका लागि उनीहरूको संवाद सीप सुधार्ने यो प्रयास एउटा सानो कदम भए पनि दीर्घकालीन रूपमा ठूलो परिवर्तन ल्याउन सक्छ।
(डा अरुण कुमार सिंह, बालरोग विशेषज्ञ, एसोसिएट प्रोफेसर, बी.पी. कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठान, धरान, (बालबालिकाको डाक्टर साथी पुस्तकका लेखक हुन्)।)
